Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” asari mashhur olim Umar Nasafiyning “Aqoidun Nasafiya” asariga yozilgan sharhdir. “Aqoidun Nasafiya” asari moturidiya mazhabidagi eng mo‘tabar va eng mashhur matnlardan hisoblanadi. Bu matnning boshqa matnlardan ajralib turadigan xususiyati boshqa matnlar dastlab Alloh taoloning birligi va Uning sifatlari haqidagi bahslar bilan boshlangan bo‘lsa, bu matn dastlab bandalarning ma’lumot olish vositalari, olamning yo‘qdan bor qilingani haqidagi aqliy dalillar va bu aqliy dalillar Yaratuvchi bor ekanini taqozo qilishi haqidagi bahslar bilan boshlangan. 

Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” nomli ushbu sharhi yozilgan vaqtdan buyon Islom bilim yurtlarida aqoid fanidan asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan. Iboralarining qiyinligi bilan ham “mashhur” bo‘lgan bu sharhning o‘ziga ham yigirmadan ortiq sharhlar va hoshiyalar bitilgan.

Mazkur sharhni yaratgan Sa’duddin Taftazoniy hayoti va ijodiga to‘xtalganimizda aytish mumkinki, mutafakkir Movarounnahrning bir necha shaharlarida ta’lim oldi va ta’lim berdi. U o‘zining “Sharh al-Aqoid” asarini hijriy 768 yil sha’bon oyida, milodiy 1367 yil aprel oyida Xorazmda yozib tugatdi.

 Sa’duddin Taftazoniy nomi bilan mashhur bo‘lgan bu zotning to‘liq ismi sharifi Mas’ud ibn Umar ibn Abdulloh bo‘lib, Xuroson o‘lkasining Taftazon shahrida tug‘ilgan.

Sa’duddin Taftazoniy  ko‘plab ustozlardan ta’lim olgan bo‘lib, ular orasida Azduddin Iyjiy, Ziyouddin Qazviniy, Qutbiddin Roziy Tahtoniy va Nasiymuddin Abu Abdulloh Naysaburiy kabi ulamolar eng mashhurlari hisoblanadi. 

Sa’duddin Taftazoniy tafsir, fiqh, nahv, sarf, usulid-din, mantiq kabi ilmlarda yetuk olim bo‘lgan. U Amir Temurning taklifi bilan Samarqandga kelgan hamda bu yerda dars berish va kitob yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan.  Bu zot o‘n olti yoshlik o‘spirinlik chog‘idayoq dastlabki asarini yozgan.

Hozirgi kunda alloma Sa’duddin Taftazoniy tomonidan yozilgan “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarining kalom ilmidagi amiyati hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Ayniqsa, bu asarning tarkibiy tuzilishi, unda ko‘tarilgan aqidaviy masalalarning tarixiy jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi tahlil qilinmagan. Asarning O‘zbekistonda va xorijda saqlanayotgan qo‘lyozma nusxalari kompleks tarzda o‘rganilib to‘laligicha tavsif qilinmagan. Sa’duddin Taftazoniyning mazkur asari qariyb besh asr mobaynida Movarounnahr va unga qo‘shni hududlar madrasalarida asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Biroq, uning ta’lim dasturidagi ahamiyati va o‘rni to‘laligacha o‘rganilmagan.

Alloma Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarini tadqiq qilish va undagi aqidaviy masalalarni ilmiy asosda tahlil qilish kalomga oid masalalarga aniqlik kiritadi. Shuningdek, xalqimizga Islom dinining asl mohiyatini to‘g‘ri yetkazishda bu asar ahamiyati nihoyatda kattadir. Shu bilan birga hozirgi kunda mavjud turli xildagi diniy-siyosiy guruhlar va buzg‘unchi mafkuralarga qarshi kurashda, mazkur asardan g‘oyaviy qurol sifatida foydalanish mumkinligini ham aytish zarur.

Ta’bir joiz bo‘lsa shuni aytish kerakki, Sa’duddin Taftazoniy o‘z davrining deyarli barcha fan sohalariga oid qimmatli asarlar yozib qoldirgan hanafiy-moturidiy olimidir. Xususan, tadqiqotchilar tomonidan allomaning jami 41 ta asari borligi aniqlanib, ular 12 ta fan sohasiga tasniflangan. Ulardan 20 tasi nashr etilgan bo‘lsa, 8 tasining qo‘lyozma nusxalari topilgan va 10 tasi aniqlanmagan. Lekin bu allomaning ulardan boshqa kitoblari yo‘q degan xulosani bermaydi.

Qolaversa, allomaning “Sharh aqoid an-nasafiya” va “G‘oyatu tahzib al-kalom fi tahrir al-mantiq va-l-kalom” moturidiya ta’limoti bo‘yicha muhim manbalardan biri bo‘lib, bugungi kungacha daslabkisiga 77 ta va ikkinchisiga esa, 82 ta sharh, hoshiya va ta’liqlar bitilgan.

Ularning bir nechtasi ingliz, turk, urdu kabi tillarga ham tarjima qilingan. Shunga ko‘ra, Sa’duddin Taftazoniy yozma merosini ilmiy jihatdan o‘rganish va o‘zbek tiliga izohli tarjima qilish foydadan xoli bo‘lmaydi.

Umuman olganda mazkur asarni o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirish beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizni chin insoniy fazilatlar sohibi etib tarbiyalash, ular qalbida ajdodlarga munosib avlodlar bo‘lish hamda turli buzg‘unchi, adashgan oqimlarga qarshi raddiyalar berish ko‘nikmasi shakllanishida muhim manba bo‘lib xizmat qilishi, shubhasiz.

O‘tkirbek Sobirov,

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Bosh mutaxassisi

“Sharhu aqoidi Nasafiya” asarini o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasi hamda

uning android va multimedia dasturlarini tayyorlash bo‘yicha loyiha a’zosi