Abu Mansur Moturidiy hayoti davomida Samarqanddan chiqmay, shogirdlariga musulmon ilohiyotining sir-asrorlarini, xususan, hanafiy mazhabining asl mazmun-mohiyatini, ya’ni Abu Hanifa as’hobi e’tiqodini puxta mantiqiy asosda o‘rgatdi.
Abu Mansur Moturidiy dastlabki ma’lumotni o‘z otasi Muhammad ibn Mahmuddan, so‘ngra o‘sha davrdagi boshlang‘ich maktabdan oladi. Keyin u Samarqanddagi "Raboti g‘oziyon" masjidi qoshidagi madrasada tahsil olgan. U asosiy ilmini Samarqandda Abu Bakr Ahmad ibn Is'hoq, Abu Nosir Ahmad ibn Abbos ("Faqih Samarqandiy" nomi bilan mashhur), Nusayr ibn Yahyo Balxiy, Muhammad ibn Muqotil Roziy singari o‘z davrining peshqadam ulamolaridan olgan va keyinchalik ular bilan bir qatorda turib fiqh va kalomdan dars bergan.
Moturidiy butun kuch-g‘ayratini hanafiy mazhabining kalomiy ta’limoti taraqqiyoti yo‘lida sarflagan. Uning ta’limotida inson yaratilgan mavjudotlar ichida eng yuqori tabaqada turuvchi, Yaratguvchining mukarram bandasi sifatida talqin etilgan bo‘lib, insonning aql-idroki imkoniyatlariga alohida urg‘u berilgan. Taniqli islomshunos olim Ubaydulla Uvatovning ta’rifiga binoan, kalom ilmi "diniy aqidalar va ularning asoslarini aqliy dalillar va isbotlar asosida talqin qilib, ulardagi har qanday shubhali, bir tomonlama qarashlarga barham beradigan ilm"dir. Shu nuqtayi nazardan, Imom Moturidiy ham naqliy, ham aqliy dalillarga tayanib, xolis va mantiqan to‘g‘ri xulosalar chiqargan. Uning kalomiy yondoshuvi mutakallimlar ichida eng "oqilona-sivilizatsion" yondashuvdir, deb ta’riflangan. Chunki Moturidiy masalaga har taraflama, yetarli asos va dalillar bilan yondashib, e’tiqod qiluvchining qalbi va ishonchiga to‘g‘ri yo‘l topadigan, singadigan fikrlarni ilgari surgan. Ungacha kalomda faqat naqliy dalillarga suyanib xulosa chiqarish rasmi hukm surgan. Bu usul turli ziddiyatlarni bartaraf qilishga to‘liq yetarli bo‘lmagan.
Ayni borada uning inson mohiyati xususidagi qarashlari e’tiborga molik. Moturidiy o‘z ta’limotida insonning aqlli mavjudot ekaniga qat’iy urg‘u bergan holda, Qur’oni karimning inson to‘g‘risidagi oyatlariga muvofiq uning faoliyati ilohiy hikmatga doxilligi, chunki qayerda hikmat namoyon bo‘lar ekan, o‘sha yerda insonning aqli uni anglovchi sifatida zohir bo‘lishini qayd etgan. Bu konsepsiya hozirgi zamon kosmologiyasida ilgari surilgan "antrop tamoyili"ni eslatadi. Unga ko‘ra, insonning koinotdagi bugungi o‘rni, dastlabki singulyar holatdan portlash yo‘li bilan chiqayotgan paytidagi holati bilan chambarchas bog‘langandir. Agar u paytda (ya’ni olamning yaratilish paytida) portlash jarayoni o‘zgacharoq bo‘lganida edi, bugungi kunimiz ro‘yobga chiqmas edi. Hammasi, dastlabki portlash lahzasida hisobga olingan. Koinot shunday vujudga kelganki (yaratilganki), taraqqiyotining muayyan bosqichida (10–15 mlrd. yil o‘tgach) koinotni kuzatuvchi, o‘rganuvchi inson yaratilgan. Ya’ni inson shu yaratilgan go‘zallikdan bahra oluvchi, aql-idrokka, axloqqa ega (yaratilgan) mavjudoddir. Bu mavjudotning missiyasida mazkur olamni asrash vazifasi ham bor, ya’ni inson yaratilgan olam muvozanatini saqlashga mas’uldir.
Imom Moturidiy konsepsiyasida inson imonga ega bo‘lib turib xatoga yo‘l qo‘yishi, osiy bo‘lishi ham mumkin. Lekin bu holatda u dindan chiqmaydi. Uning qilgan gunohini kechirish yoki kechirmaslik esa Allohning ixtiyorida. Shu sababli, Moturidiy insonlarni aql-idrokka ega bo‘lib turib, ya’ni bilib turib, gunohkor bo‘lmaslikka chaqiradi. Har bir xatti-harakatingiz, taqdiringiz ilohiy kitobda belgilangan, ammo aql-idrokka tayanib, to‘g‘ri yo‘lni tanlash sizning ixtiyoringizda, deyilgan bu konsepsiyada.
Xullas, Moturidiy hanafiy mazhabi konsepsiyasiga mos keluvchi faol, aql-idrokli, islom ta’limoti talablariga bo‘ysunuvchi, odob-axloqli, imon-e’tiqodli, xatolarga ham yo‘l qo‘yuvchi, ammo ularni zinhor joiz demaydigan mo‘min inson konsepsiyasini ilgari surgan.
Bu konsepsiyaning asosiy tamoyillarini olimning «Kitob at-Tavhid» va «Ta’vilot al-Qur’on» nomli asarlaridan topishingiz mumkin.
Imom Moturidiy hanafiy mazhabi doirasida islomiy mo‘tadillik yo‘nalishini rivojlantirganligi uchun ham dunyo musulmonlarining ko‘pchiligi kalomning moturidiylik maktabiga ergashishadi. Bu talqin inson erkinligini himoya qiluvchi asosli konsepsiyadir. Moturidiy zamonasida klassik falsafiy mantiqqa oid mulohazalar tanqidiy tahlil qilingan bo‘lib, ilmda mantiqiy amallarga rioya qilishning zarurligi ta’kidlab ketilgan edi. Shu sababli ko‘pchilik olimlar o‘z ilmiy izlanishlarida mantiqiy amallarga jiddiy e’tibor qilishgan.
Jumladan, Imom Moturidiy ham o‘z inson konsepsiyasini asoslashda mantiqning sillogistik qoidalariga amal qiladi. Uning fikricha, olamda faqat qat’iy sabab-oqibat ketma-ketligi ro‘y bermasdan, tasodiflar ham bo‘lishini tan olish kerak. Insonning “tasodiflar tufayli sodir qilgan xatolari taftish qilinadi, ataylab sodir qilingan xato esa jazoga loyiqdir”. Allomaning keyingi davrlarda ijod qilgan shogirdlari uning mantiqiy salohiyatiga yuksak baho berishgan. Mantiqiy xulosa chiqarishda fikrning to‘g‘riligini tasdiqlovchi yetarli darajada asosli dalillar bo‘lsagina xulosaning chinligiga ishonish mumkin, deb hisoblaydi alloma. Bunday mantiqiy xulosa chiqarish qoidasi logika fanida “yetarli asos qonuni”ning G.V.Leybnis (1646-1716) tomonidan asoslab berilishidan qariyb sakkiz asr ilgari Imom Moturidiy tomonidan ham ilgari surilgani hayratlanarli va alohida e’tiborga loyiqdir. Bu mulohazalar Moturidiyning inson mohiyati haqidagi konsepsiyasi hozirgi zamon ilmiy metodologiyasi asosida yanada chuqurroq o‘rganilishi, tahlil etilishi lozimligini ko‘rsatadi. Joriy yilda buyuk alloma Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligi keng nishonlanadi. Shu munosabat bilan Imom Moturidiy merosiga yana bir bor teran ilmiy nazar tashlash imkoniyati yuzaga keladi.
B.Turayev, falsafa fanlari doktori, professor,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi
Abdurrazzoq San’oniy aytadi: Ali ibn Husayn roziyallohu anhum namoz uchun tahorat qilayotgan edi. Shu payt suv quyib turgan joriya qo‘lidan obdasta tushib ketib, uning yuziga ozgina shikast yetkazdi. Ali ibn Husayn boshini ko‘tarib, joriyaga qaradi. Joriya vaziyatni yumshatish maqsadida Qur’oni karim oyatlaridan o‘qidi: “... G‘azablarini yutadigan...” (Oli Imron surasi, 134-oyat). Ali ibn Husayn roziyallohu anhum jimgina javob berdi: “G‘azabimni bosdim”.
Joriya oyatning davomini o‘qidi: “...odamlar-ni (xato va kamchiliklarini) afv etadiganlardir...”.
U kishi dedi: “Men seni afv etdim”.
Joriya oyatning oxirini o‘qidi: “Alloh ezgulik qiluvchilarni sevar”.
Ali ibn Husayn roziyallohu anhum dedi: “Bor, sen Allox yo‘lida ozodsan”.
Abdulloh ibn Ato aytadi: “Ali ibn Husaynning bir g‘ulomi (quli) xatoga yo‘l qo‘ydi va jazoga loyiq bo‘ldi. Ali ibn Husayn qamchini oldi. So‘ng u zot bunday oyatni o‘qidi: “(Ey Muhammad!) Imon keltirgan kishilarga ayting, ular Alloh kunlari (qiyomat)dan umid qilmaydigan kimsalarni kechirib yuboraversinlar! Shunda (u sabrli) kishilarni qilgan ishlari (kechirishlari) sababli mukofotlagay!” (Josiya surasi, 14-oyat).
Qul esa dedi: “Men bunday emasman, men Allohning rahmatidan umidvorman va uning azobidan qo‘rqaman”.
Ali ibn Husayn roziyallohu anhum qamchini tashlab yubordi va dedi: “Sen Alloh yo‘lida ozodsan”.
Muso ibn Dovud aytadi: Ali ibn Husayn xizmatkorini ikki marta chakirdi, u javob bermadi. Uchinchi marta chaqirgach javob qildi. Ali ibn Husayn unga dedi: “Ey o‘g‘lim, ovozimni eshitmadingmi?”.
Xizmatkor: “Eshitdim”, dedi.
Ali ibn Husayn so‘radi: “Nega javob bermading?”.
Xizmatkor: “Sizning shafqatingizga ishondim”, dedi.
Abdulg‘ofir ibn Qosim aytadi: Ali ibn Husayn masjiddan chiqib ketayotgan edi. Bir odam kelib uni haqorat qildi. Shunda Alining xizmatkor va qullari unga tashlanishdi.
Ali ibn Husayn ularni to‘xtatdi va bunday dedi: “Bas qilinglar, uning holatiga qaranglar”.
So‘ngra o‘sha odamga dedi: “Bizda siz bilmagan yana ko‘p narsalar bor. Agar sizga yordam kerak bo‘lsa, ayting, yordam beraylik”. O‘sha odam xatosini anglab, uyaldi va ortiga qaytdi.
Ali ibn Husayn uni yoniga chaqirib, o‘zi kiyib turgan chakmonini yelkasiga tashladi va ming dirham pul berdirdi.
Abu Ya’qub Muzaniy deydi: Hasan ibn Hasan bilan Ali ibn Husayn o‘rtasida bir oz noxushlik bo‘lib qoldi. Hasan bir kuni masjidda Ali ibn Husaynning yoniga keldi, uni turli so‘zlar bilan haqorat qildi. Ali ibn Husayn esa unga bir og‘iz ham javob qaytarmadi.
So‘ngra Hasan chiqib ketdi. Kechasi u alining uyiga bordi va eshigini qoqdi. Ali ibn Husayn eshikni ochib chiqdi. Hasan unga:
- Ey aka, agar siz haqiqatan ham men aytganlarimdek bo‘lsangiz, Alloh meni mag‘firat qilsin. Agar men yolg‘onchi bo‘lsam, Allox sizni mag‘firat qilsin, dedi va ketdi.
Ali ibn Husayn ortidan borib, yetib oldi va uni og‘ushiga oldi. Ikkovi yig‘lab yuborishdi. Shunda Hasan:
- Qasamki, endi siz xafa bo‘ladigan biron ish qilmayman, - dedi.
Ali esa unga: - Sen ham menga aytgan so‘zla ring uchun halollikdasan,- dedi.
Ibn Abi Dunyo rivoyat qiladi: Ali ibn Husaynning xizmatkori shoshgan holda oshxonadan temir pechni olib kelayotgan edi. Kutilmaganda temir pech tushib ketdi ketdi va narigi tomondan pastga tushib kelayotgan Ali ibn Husayn o‘g‘lining boshiga tegib, jarohat yetkazdi. Oqibatda u halok bo‘ldi. Mehmonlar bilan suhbatlashib o‘tirgan Ali ibn Husayn o‘rnidan sakrab turib, xizmatkorga dedi: “Sen ozodsan. Bu ishni qasddan qilmaganingni bilaman”. So‘ngra Ali ibn Husayn mayyitni dafn etish tadorigini ko‘rdi.
Shayx Mahmud MISRIYning “Solih va solihalar hayotlaridan qissalar”
nomli asaridan Ilyosxon AHMЕDOV tarjimasi.