Barchaga ayonki, adabiyot din emas, din ham adabiyot emas. Lekin musulmon xalqlari adabiyotini dindan ayri tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Islom ta’limoti o‘tmishda so‘z san’ati uchun ma’naviy asos edi. Buni barcha mumtoz shoir-u adiblarimiz, xususan, Alisher Navoiy ijodi ham yaqqol isbotlab turibdi.
Davrning o‘zi Navoiyga islomning targ‘ibotchisi bo‘lish vazifasini yuklagan edi, desak, xato bo‘lmas. Shoir "Siroj ul-muslimin" ("Musulmonlar chirog‘i") asarining yozilishiga turtki bo‘lgan ba’zi bir sabablarni aytib o‘tadi.
Temuriy hukmdor Husayn Mirzoning yaqinlaridan bir nuktadon kishi: "Navoiy she’rlarida oshiqlig-u mayparastlikni bisyor kuylab, islom-u din uyiga ko‘p g‘avg‘o soldi-da", qabilida fikr bildiradi. Albatta, Navoiy asarlarida may ramziy timsol, ishq esa Allohga oshiqlik ekani ayon. Biroq endi shoir din uyini obod aylaydigan, ya’ni islom asoslarini tushuntirib beradigan bir asar yozishni ko‘ngliga tugadi.
Ammo goh u, goh bu tashvish bilan bo‘lib, orzulagani bu asarni bitishga hech fursat topolmaydi. Yillar o‘tib, shoir oltmishga yaqinlashgan bir mahalda Samarqanddan Hirotga bir mo‘tabar zot tashrif buyuradi.
Navoiy ham uning ziyoratiga boradi. Mehmon Navoiyga o‘zining piri bo‘lmish Xoja Ahror Ubaydulloh Valiyning yillar burun u haqda aytgan: "Alisherbek ko‘p yaxshi nazmlar bitdi, lekin bevosita din targ‘ibiga oid bir asar yozish ham undan lozim edi", degan omonat gapini yetkazadi.
Allaqachon bu dunyoni tark etib ketgan ulug‘ pirning bu tilaklari shoirga ruh baxsh etadi. U o‘sha zahotiyoq "Siroj ul-muslimin"ni yozish uchun qalam yo‘nadi…
"Siroj ul-muslimin"da ro‘za haqida maxsus ikki fasl bor. "Islomning to‘rtunchi ruknikim, ro‘zadur, sharh etmak" deb atalgan faslda ro‘zaning tartib-qoidalari bayon qilingan. Masalan, onaga bolasi uchun non chaynash ravo ekani aytiladi.
Yana "Favt bo‘lg‘an (ya’ni buzilgan – S. O.) ro‘za evazi va kafforati" faslida ro‘zani buzib qo‘yish "ayb"i yetmish miskinga taom tortish yo oltmish kun ro‘za tutib berish yoxud Tangri yo‘lida bir bandani ozod qilish bilan yuviladi, deyilgan.
Bu Navoiyning sof diniy ruhdagi asarida keltirilgan ro‘za ta’rifidir. Garchi shoirning badiiy asarlarida, eslatib o‘tilganidek, ishq va uning ramziy timsoli sanalmish may ko‘proq kuylangan bo‘lsa-da, goh to‘g‘ridan to‘g‘ri, gohida esa vosita bilan islom qoidalari, jumladan, ro‘za targ‘ibiga ham duch kelamiz.
Bu xususiyat "Xamsa"da ham uchraydi.
"Hayrat ul-abror"ning ikkinchi maqolati ayni shu islom arkoni, ya’ni besh farz – iymon, namoz, zakot, ro‘za va haj haqida.
Albatta, bir yilda bir oy ro‘za tutish – avvalo, me’dani bo‘sh qo‘yish:
Me’dani xoliliq ila qil to‘lo,
Necha xalo anda safodin malo.
Lekin, shoir nazdida, ro‘za faqat jism masalasigina emas. Uning uch sharti bor.
Birinchisi, sahardan to kun botgunga qadar yeb-ichmoqdan tiyilish.
Ikkinchisi, badandagi har bir a’zoga shariat yo‘li bilan ro‘za buyurish:
Soyiri a’zog‘a xalal yetmamak,
Shar’ xilofig‘a shuru’ etmamak.
Har biri o‘z shug‘lig‘a zohid bo‘lub,
Man’i xilof ichra mujohid bo‘lub.
Bormag‘ay-u ko‘rmagay-u tutmag‘ay,
Aytmagay, eshitmagay-u yutmag‘ay.
Uchinchisi, ko‘ngilni pok tutish:
Lekin uchunchisi budurkim, ko‘ngul,
Chunki erur mahbiti anvori kull.
Pok-u ravonbaxsh havosi aning,
Jilvagahi fayz fazosi aning.
Chunki ko‘ngil – ilohiy sirlar xazinasi, shohiy chehra, ya’ni Alloh jamolini aks ettiruvchi oyina hisoblanadi:
Maxzani asrori ilohiy ham – ul,
Oyinayi chehrayi shohiy ham – ul.
Shuning uchun bu ko‘zguni turli xayollar zangidan tozalash, shunday asrash kerakki, unda faqat do‘st, ya’ni Allohgina aks etsin, undan boshqa narsaning naqshi ko‘rinmasin:
Daf’ qilib zangi xayolotni,
Asramoq ul nav’ bu mir’otni,
Kim anga juz do‘st zuhur etmagay,
Balki aning g‘ayri xutur etmagay.
"Farhod va Shirin"ning Sulton Husayn Mirzoning o‘g‘li Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga pand-u nasihat tarzida bitilgan 53-bobida shoh bo‘lish uchun ilm egallash ta’kidlanadi. Navoiy nazdida, shoh har qanday ilmni o‘rganishi kerak. Biroq din ilmiga kelganda, uni asosiy manzil aylasin. Chunki bu – asl ilm:
Guzar qil har necha ilm o‘lsa hosil,
Chu din ilmig‘a yetsang, ayla manzil.
Shah uldurkim, shiori ilmi dindur,
Nedinkim ilmi din ilm ul-yaqindur.
Din ilmini egallaganingdan keyin, boshqa fanlarni xoh o‘rgan, xoh o‘rganma, deydi Navoiy. Lekin, deb davom etadi shoir, tib ilmining ham kishiga kerak joyi ko‘p:
Va lekin tibbu hikmat ham erur xo‘b
Ki sihhatdur kishi jismida matlub.
Axir tani sog‘ bo‘lmasa, to‘shakdan bosh ko‘tarmasa, bu odam Tangri amrlarini qanday qilib ado etsin, nechuk ro‘za tutsin, ne yanglig‘ sajdaga bosh egsin? Yoxud og‘ziga paxta bilan suv tomizib turilgan bo‘lsa, u odam qanday qilib ro‘za tutsin:
Qay-u jismeki oning sihhati yo‘q,
Qilurg‘a Tengri amrin quvvati yo‘q.
Birovkim paxta birla su(v)ni yutqay,
O‘zung dekim, ne yanglig‘ ro‘za tutqay?!
Netib qilg‘ay safodin sajdaye fosh,
To‘shakdin ulki olmas lahzaye bosh.
Bobokalonimiz chahoryorlardan biri – Muhammad alayhissalomning kuyovlari bo‘lmish hazrati Alining hikmatli so‘zlari jamlangan nasriy "Nasr ul-laoliy" kitobidan she’rga solib tarjima qilgan "Nazm ul-javohir" to‘plamidagi ruboiylarida ro‘za bilan bevosita yo bilvosita bog‘liq ko‘p va xo‘b nasihatlar bayon etadi.
Hazrati Ali va Navoiylar nazdida, qorin – hamisha kishiga dushman, u bilan do‘st bo‘lmaslik kerak:
Har kimgaki ko‘p taom yemak fandur,
Bilgilki, najosatqa tani maskandur.
Qorning bila do‘st bo‘lmasang ahsandur,
Nevchunki, er o‘g‘lig‘a qorin dushmandur.
Gap shundaki, to‘qlikning ma’naviy ziyoni bor. U kishi ko‘nglini qattiq qiladi:
Ko‘p to‘ma yer el arosidin ixroj o‘l,
Savm ahli aro bosh qo‘y-u sohibtoj o‘l.
Kim qalbi raqiq erur, anga muhtoj o‘l,
To‘qluq chu ko‘ngulni qatiq aylar, och o‘l.
Ko‘p ovqat yegandan keyin kishining lohas, demakki, beparvo bo‘lishini zamonaviy tibbiyot ilmi ham tasdiqlaydi. Chunki bunda tananing butun kuchi ovqatni hazm qilishga ketadi. Qorin to‘q mahali kuchli jismoniy mehnat qilish ham, jiddiy aqliy faoliyat ham qiyin kechadi. Butun diqqati me’daning ishlashiga qaratilgan tana miyaga yetarli miqdorda ozuqa, ya’ni qon yetkazib berolmaydi. Lohaslik – ana shundan.
Beparvolig-u befarqlik esa ko‘ngli qattiqlikning o‘zginasi. Shuning uchun ham Alloh yiliga bir oy ro‘za buyurgan. Ota-bobolarimiz buning qadrini baland tutgan. Ro‘zadan ruhga soflik, badanga esa salomatlik kelishi aniq:
Doim tut o‘zungga ro‘zaning mehnatini,
Kim ruhqa yetkurur safo davlatini,
Sihhat tilasang, qilg‘il aning niyatini,
Kim ro‘zada qo‘ydilar badan sihhatini.
Sultonmurod OLIM,
filologiya fanlari doktori
Xolid ibn Valid roziyallohu anhu yoshlari o‘tib, keksayib qolgan chog‘larida Mus'hafi sharifni olib, yig‘lab turib shunday der edilar: “Jihodlar bilan ovora bo‘lib seni o‘qiy olmay qoldik”.
Bu qandayin go‘zal uzr! Xo‘sh, biz o‘zimizni nima deb oqlaymiz?! Xolid ibn Valid roziyallohu anhu shundayin gap aytdilar, ammo biz nima deymiz?! Qiyomat kunida “Qur’oni karim o‘qishdan seni nima chalg‘itdi?!” – deb so‘ralsak, nima deb javob beramiz?! Toki u bizni zararimizga emas, foydamizga hujjat bo‘lishi uchun ko‘ksimizga bosib, kechayu kunduz tilovat qilib bormaymizmi?! Axir Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taoloning zikrini lozim tut, Qur’oni karim tilovatida mahkam bo‘l. Chunki bu sening osmondagi ruhing, yerdagi zikringdir” [1], deganlar.
Quroni karim oyatlarini tadabbur qilmasdan, ma’nolari haqida fikr yuritmagan holda, hech qanday tushunchasiz ko‘p tilovat qilish asosiy maqsad emas. Agar inson bir necha oyatni tadabbur qilsa, tafsir kitoblariga murojaat etsa yoki tafsir darslariga qatnashsa, ma’nolarni o‘zlashtirsa va ularga amal qilsa, bu ishi o‘sha inson uchun ulkan yaxshilik, xayr-baraka bo‘ladi.
Imom G‘azzoliy hazratlari bunday deydilar: “Qur’on siz so‘rashingiz mumkin bo‘lgan va u sizning so‘rovlaringizga javob bera oladigan tirik Rasuldir. Siz unga quloq solsangiz, u sizni qondiradi”.
Qalblari iymon nuri ila qorishib ketgan zotlar uchun, albatta, Qur’onda shifo bordir. Yana Qur’oni karimda sarosima, shaytoniy vasvasalar, nafsu havoga ergashishdan saqlovchi shifo bor. Qur’on o‘qigan paytimizda bizni farishtalar qurshab oladi va ular ham bizga qo‘shilib Rahmon bo‘lgan Zotning oyatlariga quloq tutadi. Samo farishtalari tuni bilan Qur’onga qoim bo‘ladigan yer farishtalariga yaqinlashadilar. Endi ayting-chi, odamlar uxlayotgan paytda, tun qorong‘usida biz Qur’on tilovat qilyapmizmi?! Yeru osmonlar Robbi bizga quloq soladigan darajada oyatlarini tilovat qilyapmizmi?!
Alloh taoloning shifo oyatlari quyidagilardir:
«...Va mo‘min qavmlarning ko‘ngillariga shifo beradir» (Tavba surasi, 14-oyat).
«Ey odamlar! Sizga o‘z Rabbingizdan mav’iza, ko‘ksingizdagi narsaga shifo, mo‘minlarga hidoyat va rahmat keldi» (Yunus surasi, 57-oyat).
«Biz Qur’onni mo‘minlar uchun shifo va rahmat o‘laroq nozil qilurmiz...» (Isro surasi, 82-oyat).
«...U iymon keltirganlar uchun hidoyat va shifodir...» (Fussilat surasi, 44-oyat).
«...Unda (asalda) odamlar uchun shifo bordir...» (Nahl surasi, 69-oyat).
«Bemor bo‘lganimda menga shifo beradigan ham Uning O‘zi» (Shuaro surasi, 80-oyat).
Qur’oni karimni tilovat qilish, eshitish, amal qilish va har bir ishda undagi hukmlarga tayanib ish ko‘rishdan chetlashmang!
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Imom Ahmad rivoyati.