Moturidiylik ta’limoti bibliografiyasi: yangi marralarga yangi nashrlar bilan
Islom olamining buyuk mutafakkirlaridan biri – Abu Mansur Moturidiyning ilmiy-ma’rifiy merosi nafaqat bizning, balki butun insoniyatning ma’naviy xazinasidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi qarori bu bebaho merosni yanada chuqur o‘rganish va jahonga keng tanitish uchun ulkan imkoniyatlar eshigini ochadi.
Mazkur qaror buyuk mutafakkir ajdodimizning ilmiy-ma’rifiy merosini chuqur tadqiq etish, uning ta’limotidagi insonparvarlik va bag‘rikenglik g‘oyalarini keng yoyish uchun dasturilamal vazifasini o‘tashi shubhasiz. Qaror Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi uchun ham o‘ziga xos quvonch va g‘urur nishonasiga aylandi.
Zero, ushbu huquqiy hujjatda belgilangan asosiy maqsadlardan biri Imom Moturidiy va uning davomchilari ilmiy merosini chuqur o‘rganish va keng targ‘ib etish bo‘lib, bu Markaz faoliyatini yangi bosqichga olib chiqishga asos bo‘ladi.
Ta’kidlash lozimki, moturidiylik yuzlab olimlar va ularning bebaho asarlarini o‘zida jamlagan aqida maktabi sanaladi. X asrda Samarqandda shakllangan ushbu maktab Imom Moturidiyning izidan borgan Abu Muin Nasafiy, Abu Hafs Nasafiy, Nuriddin Sobuniy, Kamol ibn Humom va Kamoliddin Bayoziy singari olimlar faoliyati tufayli yanada rivojlanib, ommalashgan. Ular o‘z asarlari orqali “moturidiylik kutubxonasi”ni yanada boyitganlar. Bugun ushbu kutubxonaning nodir manbalarini aniqlash, ularni ilmiy jamoatchilik va xalqimizga yetkazish dolzarb vazifalardan biriga aylangan.
Bugungi kungacha yurtimiz va xorijda moturidiylik ta’limotiga oid ko‘plab fundamental manbalar o‘rganilib, bir qator kitob, risola, monografiya va maqolalar nashr yuzini ko‘rdi. Manba va adabiyotlar ko‘paygani sari, ularning umumiy ro‘yxatini shakllantirish – bibliografiya yaratish vazifasi ham kun tartibiga chiqdi.
Avvalroq bu borada yurtimiz va xorijlik olimlar tomonidan ba’zi urinishlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, ularda ma’lum asarlar yetishmasligi va so‘nggi yillarda yana yangi kitoblar chop etilgani tufayli keng qamrovli, nisbatan to‘liq ro‘yxatni o‘z ichiga oluvchi bibliografiyaga ehtiyoj sezildi. Shu maqsaddan kelib chiqqan holda, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan “Moturidiylik ta’limoti bibliografiyasi” kitobi nashr etildi. Bu moturidiylik bo‘yicha alohida kitob shaklida nashr qilingan ilk bibliografiya hisoblanadi.
Ushbu yangi nashr “Klassik manbalar”, “Zamonaviy adabiyotlar” va “Dissertatsiyalar” nomli uch bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘limda Imom Moturidiydan XX asrgacha bo‘lgan olimlarning aqidaga oid asarlari, ularning qo‘lyozma va zamonaviy nashrlari qamrab olingan. Ikkinchi bo‘limda moturidiylik bo‘yicha yozilgan turli kitob, risola va monografiyalar, uchinchi bo‘limda esa O‘zbekiston va xorijda himoya qilingan magistrlik hamda doktorlik dissertatsiyalari ro‘yxati keltirilgan.
Bibliografiyada jami 1 ming 293 ta asar qamrab olingan bo‘lib, shundan 474 tasi klassik manbalar, 486 tasi zamonaviy adabiyotlar, 333 tasi dissertatsiyalardir. Kitobda moturidiylik aqidasiga oid eng keng tarqalgan asarlarning sharhlari ham alohida bobga jamlangan. Jumladan, butun musulmon olamida mashhur “Aqoidi Nasafiy” risolasining 100 ga yaqin sharh va hoshiyalari ro‘yxati o‘rin olgan.
Ingliz tiliga ham tarjima qilingan ushbu bibliografiya moturidiyshunos olimlar va aqida yo‘nalishidagi tadqiqotchilar uchun muhim qo‘llanma vazifasini o‘taydi, deb ayta olamiz. Bundan tashqari, bibliografiyalar tabiatan davriy yangilanishga muhtoj, shu sababli kelgusida ushbu bibliografiya ham yangi manba va adabiyotlar bilan to‘ldirib boriladi.
Umuman olganda, yurtimizda yaratilayotgan imkoniyatlar, ayniqsa, Imom Moturidiy va uning davomchilari merosini o‘rganishga davlat darajasida e’tibor qaratilishi sohaga doir yangi tadqiqot va nashrlar uchun ilhom va tayanch o‘laroq xizmat qilmoqda.
Oybek Sotvoldiyev,
Imom Moturidiy xalqaro
ilmiy-tadqiqot markazi bo‘lim boshlig‘i.
“Guruhbozlik qilmang!”
Sabrsizlik musulmonlar orasida turli ixtiloflar, urush-janjallar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Alloh Taolo sabr qiluvchilar bilan bo‘ladi. Ularni turli yomonliklardan asraydi. Sabr qilmay, chidamsiz bo‘lganlar esa, ixtilof girdobiga duchor bo‘ladilar.
Oyati karimaning oxirida Alloh taolo: “Va sabr qiling. Albatta, Alloh sabr qiluvchilar bilandir”, deb marhamat qilgan.
Shuningdek, Alloh taolo “Rum” surasi 31-32 oyatlarda mo‘min-musulmonlarga quyidagi xitobni qiladi: “...Va mushriklardan bo‘lmang. Dinlarida tafriqaga tushgan, guruh-guruh bo‘lib olib, har bir jamoa o‘z oldidagi narsadan shod bo‘lganlardan bo‘lmang”.
Demak, dinda tafriqaga tushish mushriklarning ishi bo‘lib tanilgan ekan. Guruh-guruh bo‘lib olib, ixtilof chiqarish, talashib-tortishish ham mushriklarning ishi ekan. Har bir jamoa o‘z oldidagi narsadan shod bo‘lib, boshqalarni past sanashi ham mushriklarning ishi ekan.
Alloh taolo “An’om” surasi 109-oyatda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga xitob qilib: “Dinlarini tafriqa qilib, o‘zlari guruhbozlik qilganlar bilan hech bir aloqang yo‘q. Albatta, ularning ishi Allohning O‘ziga havola. So‘ngra qilgan ishlarining xabarini berur”, degan.
Ushbu oyati karimada Alloh taolo tafriqa va guruhbozlikka olib boradigan nizo hamda ixtiloflarni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning yo‘llaridan boshqa, ul hidoyat yo‘liga teskari yo‘l hisoblamoqda. Alloh taolo bu oyatda tafriqa va guruhbozlik Payg‘ambarimizning ummatlariga munosib emasligini qattiq ta’kidlamoqda.
Alloh taolo “Oli Imron” surasida siz bilan biz musulmonlarga xitob qilib: “O‘zlariga ochiq bayonotlar kelganidan keyin bo‘linib, tafriqaga tushganlarga o‘xshash bo‘lmanglar! Ana o‘shalarga ulug‘ azob bordir”, degan.
Tafriqaga tushib bir-birimiz ila tortishish nizolar urchib, fayzu baraka ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi.
Yangiqo‘rg‘on tumani "Sayid bobo Termiziy" jome masjidi
imom-xatibi Abduvali Mahmudxonov
@SOFTALIMOTLAR