O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Abu Mansur Moturidiy Qur’on haqida

30.04.2025 8904 6 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Qur’on faqat qiroat qilish uchun emas, balki uch maqsadda nozil bo‘lgan:

Qur’onni Qiyomatgacha saqlash va uning boqiy qolishi hamda yo‘q va unut bo‘lib ketmasligi uchun.
Oyatlardan eslatma olish, ulardagi hukmlarni anglash, Allohning bandalardagi haqlari va bandalarning bir-birlaridagi haqlarini tushunib olish uchun.
Oyatlardagi ko‘rsatmalarga amal qilish, ulardagi va’zlardan nasihat olish, qaytariqlardan tiyilish va mo‘minlar Qur’onni o‘zlariga yo‘lboshchi qilib olishlari uchun”.

Imom Moturidiy rahimahulloh Qur’onning barakasiga musharraf bo‘lish uchun nimalar qilish kerakligi haqida bunday yozadi: “Alloh taolo Qur’onni “muborak”, ya’ni barakali kitob deb nomlagan. Chunki Qur’onga ergashgan, uni mahkam ushlab, ko‘rsatmalariga amal qilgan banda odamlarning ko‘zlari va qalblarida muhtaram va sharafli insonga aylanadi. Baraka shudir! Inson baraka bilan barcha yaxshiliklarga ega bo‘ladi! Ziyodalashish va o‘sishda bardavom bo‘ladi! Buning uchun, albatta, Qur’onni tadabbur qilish, ya’ni banda o‘zi uchun zararli va foydali narsalarni hamda bajarish va saqlanish lozim bo‘lgan ishlarni tanib olishi darkor”.

Ma’lumki, Qur’oni karim arab tilida bo‘lib, uning ma’nolarini tushunish va tadabbur qilishga hammaning ham qurbi yetmaydi. Bunday vaziyatlarda qanday yo‘l tutish kerakligi haqida Imom Moturidiy rahimahulloh quyidagi ko‘rsatmalarni beradi: “Qur’onni tadabbur qilish hakim (donishmand) va ahli basar (olim)larning ishi bo‘lib, avom xalqning bunda nasibasi yo‘qdir. Avom xalq mazkur ikki toifa tushuntirib bergan narsalarga ershgashishlari va ularga iqtido qilishlari shartdir”.

“Qalbi bor odam, ya’ni taammul va tafakkur qilgan banda Qur’ondan ibrat oladi. Bu oyatlarda aql kinoya tarzda qalb deb nomlangan. Chunki olimlar aql borasida ixtilof qilganlar. Ba’zi olimlar qalb aqlning o‘rni desalar, ayrimlari aql boshda joylashgan, lekin uning nuri qalbga yetib boradi va qalb aql vositasida g‘aybiy narsalarni ko‘ra boshlaydi, deganlar. Shuning uchun ham ba’zi oyatlarda aql kinoya tarzda qalb deb atalgan. Zero, ikkisining orasida bog‘liqlik mavjud bo‘lib, bu tarzda ishlatilishi lug‘atda keng tarqalagan.

Shuningdek, va’z-nasihatni qalbi hozir bo‘lgan holda tinglaganlar ham Qur’ondan ibrat oladilar. Ilm hosil bo‘lishi va tushunishning asosiy ikki omili Qur’oni karimda o‘z isbotini topgan. Birinchisi tafakkur va tadabbur qilish orqali, ikkinchisi esa qalbi hozir bo‘lgan holda jon qulog‘i bilan tinglash natijasida hosil bo‘ladi. Kimda shu ikki hislat topilsa, aql – qalbi bilan yaxshi-yomonni ajrata oladi. Alloh bilguvchiroqdir!”

“Qo‘rqinch va azob haqidagi oyatlar tilovat qilinganda Allohdan qo‘rqadigan bandaning teri titrab ketadi, rahmat oyatlari o‘qilganda esa, qalbi va terilari muloyimlashadi. Allohdan qo‘rqadigan banda har qanday oyatni o‘qisa ham, badani titrab, qalbi taskin topadi”.

Imom Moturidiy rahimahulloh Qur’onni tinglab yig‘lash mo‘tadil holda bo‘lishi kerakligini quyidagicha ifodalaydi: “Qatoda rahimahulloh bu haqda bunday degan: “Iymoni mustahkam bandalarning badanlari titrab, ko‘zlari yig‘laydi va qalblari Qur’on bilan xotirjam bo‘ladi. Ammo bid’atchilarga o‘xshab, aqllaridan ozib, xushlarini yo‘qotmaydilar”.

Darhaqiqat, qasamki, bu ummatning orasida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam, U zotning suhbati uchun Alloh tanlab olgan sahobalar va ularning shogirdlaridan-da bilimliroq kimsa yo‘q! Mazkur salafi solihlar Qur’on o‘qilganda aqldan mosuvo bo‘lib, bexush bo‘lishni bid’at sanaganlar”.

“Inson tanasiga turli ofat va kasalliklar xavf solgani kabi dinga ham ofat va zararli dardlar rahna solib, unga talofat yetkazish va uni halokatga duchor qilishga harakat qiladi. Alloh taolo tanamizni ofat va kasalliklardan saqlash uchun dori-darmonlarni yaratib qo‘ygan. Din ofati va illatlariga esa Qur’onni shifo qilib qo‘ygan! Shuning uchun ham Qur’on mazkur oyatda qalb – sadrlardagi kasalliklarga shifo va pand-nasihat deb zikr qilingan. Zero, Qur’on qotgan qalbni yumshatadi, qurigan ko‘zlarni yoshga to‘ldiradi va qorong‘u sadr – dilni nurga to‘ldiradi”.

“Qur’oni karim dunyoda shifo istaganlar uchun shifo va unga amal qilganlar uchun rahmatdir. Qur’ondan yuz o‘girgan va uni mensimaganlar uchun esa haqiqatni ko‘ra olmaslik, zarar va zulmatdir. Qur’onga ta’zim va hurmat nazari bilan qaraganlar esa shifo topadilar. Inson odatda ko‘z nuri va havodagi nurning birlashishi natijasida biror narsani ko‘ra oladi. Agar insonning ko‘zi ko‘r bo‘lsa, havodagi nur qanchalik yorqin bo‘lmasin, hech narsani ko‘ra olmaydi.

Shuningdek, ko‘z nuri qanchalik o‘tkir bo‘lmasin, havoni zulmat qoplagan bo‘lsa, inson hech narsani ko‘ra olmaydi. Huddi shu kabi, qalbida kufr, shubha va shikr bo‘lgan inson Qur’on nuri va uning shifosini ko‘ra olmaydi. Chunki qalbini zulmat qoplagan bo‘ladi. Qalbida imon nuri bo‘lgan mo‘min esa, Qur’onning nuri va shifosini ko‘rishga qodirdir. Dori-darmonlar ham shunga o‘xshaydi. Ular qanchalik foydali bo‘lmasin, inson tabiatiga mos kelmasa, shifo hosil bo‘lmaydi, aksincha, zarar bo‘ladi. Qur’on ham huddi shunday! U o‘zi shifo va rahmat bo‘lsa ham, qalbi kufr va shirk bilan kirlangan insonlarga shifo bo‘lmaydi, aksincha, xasrat-nadomat va zulmat bo‘ladi!”

“Qur’on din va inson joniga zararli bo‘lgan barcha kasallik va dardlarga shifodir”.

Imom Moturidiy rahimahulloh xushu’ bilan tilovat qilishni quyidagicha ta’riflaydi: “Xushu’ Allohdan qo‘rqish natijasida paydo bo‘lgan xavfning ta’siri bo‘lib, yuz va boshqa barcha a’zolarda zohir bo‘ladi. Shuning uchun ham ba’zi olimlar: “Namozdagi xushu’ namoz o‘qiyotgan banda o‘ng va chap tarafida turganlarni tanimasligidir. Chunki yonida turgan odamni tanish tilovat qilayotgan oyatni tushunishga xalal beradi”, deganlar.

Manba: Abu Mansur Moturidiy. Ta’vilot Ahl as-sunna. – Bayrut: Muassasa ar-risala, 2004.

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati

Tabiat ham Sizni halok etmasin

20.06.2025 10252 6 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Tong sahar to‘rt muchamizning sog‘, oilamiz tinch, tashqarida hech qanday xavfning xatarisiz uyg‘onish biz har doim ham e’tibor beravermaydiganimiz, shukrini ado etishni esimizdan chiqaradiganimiz ne’matlar sirasiga kiradi. Go‘yo asli shunday bo‘lishi kerakdek yashayveramiz. Yana bir tur ne’matlar borki, bizning e’tiborimizdan chetda. Bularga suv, havo kabi biz qadrlamaydigan, lekin bular bo‘lmasa, bir soat ham yashay olmaydigan ehtiyojlarimiz kiradi.

Bu ne’matlarning shukrini ado etmaslik, ya’ni qadriga yetmaslik oqibati nimalarga olib kelishi bugungi kunda namoyon bo‘lyapti. Pala-partish foydalanish sabab Orol dengizining qurishi nafaqat mintaqamizning, balki butun dunyoning muammosiga aylanib ulgurganiga ancha bo‘ldi. Biz uchun tekinga berib qo‘yilgan bu bebaho ne’matni qadrlamaslik orqasidan bugun insoniyat jiddiy muammolar qarshisida turibdi. Alloh taolo O‘zining kalomida berilgan ne’matlarni qadrlashni ta’kidlab, «Yeb-ichinglar, ammo isrof qilmanglar. Chunki U Zot isrof qiluvchilarni sevmas» (A’rof surasi, 31-oyat), deb buyurdi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tahorat qilayotgan buyuk sahobalardan biri Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhuning suvni ko‘proq ishlatayotganini ko‘rdilar va unga: «Hoy Sa’d! Bu qanday isrofgarchilik?!» dedilar. Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhu: «Ey Allohning Rasuli! Tahoratda ham isrof bo‘ladimi?» dedi. U Allohning ibodati uchun tahorat qilayotganda suvni sal ko‘proq ishlatish isrof sanalmasa kerak, deb o‘ylagan ekan. Shunda u zot alayhissalom: «Ha, hatto oqib turgan daryoning yoqasida bo‘lsang ham», dedilar.

Biz esa «Suv – tekin» degan tushuncha bilan bir paytlar shaharlarimiz, qishloqlarimiz, mahallalarimizda zilol suvga to‘lib oqqan ariq-anhorlarni quritdik. Borlarini chiqindixonaga aylantirdik. Oqibatda ilgari odamlar bemalol ichavergan ariq suvlari hozir hatto qo‘l yuvishga ham o‘ylanib qolinadigan holga keldi.

Yaqin-yaqingacha poytaxtning shimoli-sharq tomonidan ko‘rinib, bahri dilingizni ochgan, xush kayfiyat bag‘ishlagan purviqor tog‘lar bugun ko‘rinmay qolganiga odamlar endi-endi ahamiyat bera boshlashdi. Daraxtlarning kamayishi, avtoulovlarning ko‘payishi, mavjud yashil hududlar qisqarib, o‘rniga rejasiz qurib tashlanayotgan uy-joy ekologiyaga, ona tabiatga ta’sir qilmay qolmadi. Qalin changli parda ortiga yashiringan tog‘lar xuddi bizni yordamga chaqirayotgan, vaqtida chora ko‘rilmasa, og‘ir oqibatlar yuzaga kelishidan ogohlantirayotgandek go‘yo.

Va achinarlisi bu og‘ir oqibatlar o‘zini ko‘rsata boshladi. 60 yillik tajribaga ega IQAir tashkiloti tomonidan tayyorlangan oxirgi yillik hisobotda qayd etilishicha, havoning ifloslanishi oqibatida bir yilda dunyo bo‘yicha 7 million aholi hayotdan bevaqt ko‘z yummoqda, milliardlab inson nafas yo‘llari kasalliklari hamda boshqa og‘ir dardlarga yo‘liqmoqda. IQAir sayti ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yil yakunlari bo‘yicha tuzilgan reytingga muvofiq, O‘zbekiston 134 davlat orasida 23-o‘rinni band etib turganini juda achinarli. Ro‘yxatdagi havosi eng iflos uchlikni Bangladesh, Pokiston va Hindiston egallagan (iqair.com/ru/world-most-polluted-countries).

Surunkali respirator kasalliklarining dunyo bo‘ylab tarqalishi va bu jarayonlarning asoratlarini o‘rgangan bir guruh britaniyalik olimlar inson o‘limiga sabab bo‘layotgan beshta asosiy omillardan biri nafas olish tizimi kasalliklar ekanini ma’lum qilishdi. Tibbiyot sohasiga oid yangiliklarni yoritadigan «The Lancet» nashri e’lon qilgan maqolada 1990–2019 yillarda nafas yo‘llari kasalliklarining tarqalishi 39,8 foizga, ushbu dardlardan vafot etganlar soni esa 28,5 foizga oshgani aytilgan. Bronxial astma eng ko‘p tarqalayotgan surunkali respirator kasallik sifatida qayd etilgan bo‘lib, nafas yo‘llarining kasallanishi, birinchi navbatda, chekish illati, shuningdek, havoning ifloslanishi hamda sanoat ishlab chiqarishining turli xildagi salbiy oqibatlari sabab yuzaga kelmoqda.

Yurtimizdagi maktablarning birida atrof-muhitni asrab-avaylash hamda boshqa ijtimoiy muammolarni bartaraf etish, ularning oldini olishga bag‘ishlangan tadbirda bir o‘quvchi yigit Ona Yerning odamlarga qilgan murojaatini o‘qib bergan edi. Siz ham bu murojaatga bir e’tibor berib ko‘ring-a:

«Ey odamzod, nimalar qilib qo‘yding, nimalar qilyapsan! To‘xta! Bo‘ldi! Yetar endi. Daraxtlarni kesib, qancha o‘rmonlarni yo‘q qilding, havoni, suvni bulg‘atding. Ko‘lu daryolarni quritding. Juda qizib ketdim. Yaratilganimdan beri bunaqa qizimaganman. Hammayog‘imni yondirib, ilma-teshik qilib tashlading-ku! Yana nima istaysan, odamzot?! Shaharlarda tuproq qolmadi! Hammayoqni toshdek beton bilan qoplab tashlading. Mening sabrim cheksiz emas. Zaxiralarim ham tugab boryapti. Meni asramasang, ertaga o‘zing qiynalasan. O‘zingni bos. To‘xta. Atrofga qara! Aql bilan ish tutib, menga ozgina yordam berib yuborsang, u yog‘iga o‘zimni o‘zim tiklab olaman. Yaxshiyam Alloh menga o‘zimni o‘zim sovutish qobiliyatini bergan. Lekin vaziyat shu zaylda davom etaversa, ya’ni tabiat shu tarzda ifloslantirilaversa, tiklanish qobiliyatim ham ish bermay qo‘yishi mumkin. Avvalgi holga qaytishi dargumonu, lekin vaziyatni yaxshi tomonga o‘zgartirish mumkin. Yaxshi insonlar hali bor bu dunyoda. Hammangiz birlashsangiz, qo‘lingizdan ko‘p narsa keladi, Xudo xohlasa».

O‘smir yigitning bu murojaati har birimizga ko‘zingizni oching, vaqt borida imkoniyatlarni ishga soling, deyayotgandek go‘yo...

Alloh hech bir narsani bekor yaratmagan. Har bir o‘simlikning, har bir jonivorning vazifasi bor. Shuningdek, ularning mavjudligi, yashashi bir-biriga chambarchas bog‘liq. Bu zanjirni uzish mumkin emas. Bordiyu hayvonot yoki nabotot olamining bir vakili yo‘q qilinsa, buning oqibati qachondir baribir sezilishi aniq.

Achchiq haqiqat shuki, bor tabiatdagi, ya’ni atrof-muhitdagi ko‘pgina resurslar yo‘qotib bo‘lingan. Ammo o‘sha narsalarning ko‘pini tiklash, qaytarish mumkin. O‘z navbatida, borini saqlab qolish ham juda muhim. Shunday ekan, Alloh bergan buyuk ne’matlar – suv, tuproq, havo, o‘simliklaru jonivorlarga bo‘lgan munosabatimizni o‘zgartiraylik, azizlar. Zero, bizdan keyingi avlod ham ozod va obod yurtda yashashga haqli.

«Hilol» jurnali 8(65)-sonidan