Hazrat Navoiyning “Hamsa” asarini varaqlar ekanmiz, unda islomiy istilohlar, Qur'on va hadisdan iqtiboslar, fiqhiy atamalarga ko'p duch kelamiz. Lekin ularning ma'no va mazmunini yaxshi tushunmaganimiz bois shoir ko'zlagan maqsadni etarlicha ilg'ay olmaymiz.
“Hayratul abror” dostonining dastlabki boblari tavhid, Islom ilmi va madaniyati, Allohning qudrati va rahmati, Haq taoloning karami, Muhammad sollallohu alayhi va sallam zikri, Me'roj voqealariga bag'ishlangan. Ya'ni bir bob hamd, to'rt bob munojot va besh bob na't bilan boshlanadi. Bu o'sha davr an'anasiga muvofiq edi.
Bu haqda ulug' shoir “Badoyeul bidoya”da: “Har harf g'azaliyotining avvalg'i g'azali Tengri taolo hamdi bila muvashshah, yo Rasul alayhissalom na'ti bila mufattah, yo mav'iza bila muvazzah”, – deb qayd etadi.
Islomda ko'p tilga olinadigan, har bir niyat, ibodat va amaliy harakatlar oldidan aytiladigan oyat “Bismillahir rohmanir rohim”.
Basmalaning fazilati to'g'risida Rasululloh sollallohu alayhi va sallam hadislarining birida bunday marhamat qilganlar: «E'tiborli har bir ish “Bismillah” bilan boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir (barakasi bo'lmaydi, oxiriga etmaydi)» (Imom Ibn Hibbon rivoyati).
Alisher Navoiy “Hayratul abror” dostonining matlaini bunday satrlar bilan boshlaydi:
Bismillohir rahmonir rahim,
Rishtag'a chekti necha durri yatim...
Ulug' shoir mazkur bobda Basmalaning har bir harfini poetik sharhlaydi. Hulosada ma'no rishtalarini bir markazga qaratadi:
Yo'l yomonu yaxshisidan ema g'am,
Bismilloh degilu qo'yg'il qadam.
Dostondan o'rin olgan to'rt munojotdagi qarashlar bir-birini takrorlamaydi. Birinchi munojotda Haq taoloning yakkayu yolg'izligi, husnu jamol sohibi ekani, husnini tomosha qilish uchun oyna sifatida olamni yaratgani to'g'risida fikr yuritilsa, ikkinchi munojotda Allohning xoliqiyati, barcha mavjudotlar unga sajda qilishi to'g'risidagi g'oyalar o'z ifodasini topgan.
Uchinchi munojotda esa, Allohning Qahhoru Rahmonligi, insonni mukarram qilib yaratgani, barcha narsani ajoyib muvofiqlik bilan harakatlantiruvchi ekani hamda qiyomat tasviri va u kundagi Muhammad alayhissalom shafoati yuksak ehtiros bilan tarannum etilgan va oxirgi munojotda Alloh taoloning karam egasi va kechirimli zot ekani bayon qilingan.
Atoqli navoiyshunos Abduqodir Hayitmetov o'rinli ta'kidlaganidek: «Bundan shu xulosa chiqadiki, diniy masalalar va mavzular bilan bog'liq qaysi narsani bayon qilmasin, butun “Hamsa” davomida Navoiy birinchi navbatda Qur'on oyatlariga asoslangan holda qalam tebratgan va ularni shu negizda badiiy talqin etgan».
“Hayratul abror”dagi munojotlarda oyat va hadislarni baytda qisman yoki to'liq qo'llash, oyatlarning to'liq yoki ma'lum bo'lagini tarjima qilib keltirish, oyatlarga ishora qilish yoxud ularning mazmunini ifodalash tarzida istifoda etilganiga guvoh bo'lamiz.
“Hayratul abror” maqolotlarida bayon qilingan fikrlar “Hamsa”ning boshqa dostonlarida keng ko'lamda, obrazlar vositasida badiiy ifodasini topgan.
Abdug'afur Razzoq BUHORIY,
“Mir Arab” oliy madrasasi
mudarrisi
Islom dini biror shaxs, guruh, mol-dunyoga nisbatan va obro‘-e’tibor topish uchun qilinadigan har qanday mutaassiblik va firqalarga bo‘linishni qoralaydi, tarafkashlikni johiliyat holatiga o‘xshatadi.
Mutaassiblikning turli ko‘rinishlari bor bo‘lib, ular kishining o‘zi, mol-dunyosi, farzandlari, millatini boshqalardan afzal bilib, bu yo‘lda ashaddiy ravishda kurashishi demakdir. Mo‘tabar manbalarimizda ota-bobolari va o‘zining nasabi bilan faxrlanish tuyg‘usi kishini do‘zaxga tortadi deb ta’kidlangan.
Mutaassiblik turlaridan biri bu diniy mutaassiblikdir. Diniy mutaassiblik deganda, ma’lum bir dinda asos bo‘lgan, ushbu din vakillari amal qiladigan ta’limot va qoidalarga qarshi chiqish, diniy tushunchalarni shariat ko‘rsatmalariga zid ravishda o‘zicha talqin qilib, boshqalarni unga ergashishga chorlash nazarda tutiladi. Diniy mutaassiblikning eng katta xatarlaridan biri bu, dinlararo muloqotga rahna solishdir.
Dinda mutaassibona harakat, dinda chuqur ketish, haddan oshish, Qur’on va Sunnatda kelgan ta’limotlarga zid ravishda o‘z fikriga ergashishni qattiq qoralanadi. Dinda haddan oshish deganda shariat belgilab qo‘ygan chegaradan chiqib ketish tushuniladi. Bu ish aqidada bo‘lsin, so‘z yoki amalda bo‘lsin, baribir. Bu borada Alloh taolo Baqara surasida “Ushbular Allohning chegaralaridir. Bas, ulardan tajovuz qilmang. Va kim Allohning chegaralaridan tajovuz qilsa, bas, o‘shalar, ana o‘shalar, zolimlardir”, deb marhamat qiladi.
Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vasallam: “Dinda haddan oshishdan ehtiyot bo‘linglar. Chunki, sizlardan oldin o‘tganlarni dinda haddan oshishlik halok qilgandir” deb uqtirganlar.
Shunday ekan, bugungi kundagi ko‘plab muammolarning ildizi mutaassiblik va haddan oshish ekanligini hammamiz chuqur anglashimiz lozim. Xulosa o‘rnida, bu kabi muammolarning yechimi sifatida Faqih doktor Vahba Mustafo Zuhayliy janoblarining ushbu so‘zlarini keltirish bilan yakunlaymiz: “Islom mo‘tadil din bo‘lib haqiqatlardan birortasida chetga chiqishga yoki haddan oshishga yo‘l qo‘ymasligini anglatadi. Islomda va boshqa dinlarda dinda haddan oshish ham, e’tiqodda bir taraflama va g‘ayritabiiy bo‘lish ham, haddan tashqari qattiq olish ham, juda bo‘sh qo‘yib yuborish ham yo‘q…”.
Alloh ta’olo barchamizni haq yo‘ldan adashtirmasin.
Kosonsoy tumani "Sodod" jome masjidi imom-xatibi
Bahodir Mirfayziyev
Manba: @Softalimotlar