Ayrim toifalar Rasululloh sollallohu alayhi va sallam hadislarni yozishdan qaytarganlariga ushbu hadisni dalil qiladilar: “Mendan (hadis) yozib olmanglar. Kim mendan Qur'ondan boshqani yozsa, uni o'chirib tashlasin!”1
Chindan ham, Nabiy alayhissalom Islom dinining dastlabki davrida hadislarni ko'chirib yozishdan qaytarganlar. Chunki hadisni yozuvchilar ozchilikni tashkil qilib, hadislar xurmo barglari, sopol buyumlar, daraxt po'stloqlari va boshqa narsalarga bitilardi.
Qolaversa, sahobalar hali Qur'oni karimning o'ziga xos uslubini, uning matnini ajrata olmas edilar. Agar hadislar ham yozib olinsa, Qur'on bilan aralashib ketish xavfi bor edi. Ushbu xatarning oldini olish maqsadida Rasuli akram sollallohu alayhi va sallam hadis yozishdan qaytarganlar.
Biroq keyinchalik hadislarni ham ko'chirib-yozib borishga ijozat berilgan. Imom Navaviy rahmatullohi alayh (631–676): “Hadislarni Qur'on oyatlari bilan birga yozish man etilgan. Qur'on bilan hadis alohida-alohida yozilmaganida, oyatlar va hadislar o'zaro aralashib ketgan bo'lardi”, degan.
Imom Navaviy rahmatullohi alayh bunday misol keltiradi:
«Oysha onamiz roziyallohu anho o'zlariga ko'chirtirilgan Qur'oni karimning Baqara surasidagiوَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى – “al-vusto” oyatidan so'ng “solatul asr” izohini yozdirgan. Aslida, “solatul asr” so'zi Qur'onda yo'q. Payg'ambar sollallohu alayhi va sallam mana shundan qaytarganlar».
Islomning boshlanish davrlarida oyat bilan uning tafsiri birga yozilsa, ularni ajratib olish qiyin bo'lardi. Shuning uchun Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam tafsir va sharhlarni oyatlar bilan birga yozishdan qaytarganlar2. Qur'oni karimdan tashqari har qanday yozuvni o'chirishni amr qilganlar. Bu borada o'sha zamonlarda yozuv qog'ozi qanchalik taqchil bo'lganini ham unutmaslik kerak. Hatto Qur'on oyatlari ham teri parchalari, daraxt po'stloqlari, hayvon suyaklari va ba'zan toshlarga yozilardi. Ularni kitob holida bir joyda to'plash qiyin edi. Agar hadislar ham ayni shaklda yozilsa edi, Qur'on oyatlari va hadislarni bir-biridan farqlash yanada qiyin bo'lardi.
Bu tartibning barchasi payg'ambarlikning dastlabki yillariga oid edi. Sahobalar Qur'onning uslubiga oshno bo'lganlarida va yozuv qog'oziga ko'chirish imkonlari paydo bo'lganida vaqtinchalik bu ehtiyot chorasi bekor qilindi. Chunki endi Qur'on bilan hadisning aralashib ketish xavfi qolmagandi.
Vaqti kelib, Nabiy alayhissalom sahobalariga hadislarni ko'chirib yozishni shaxsan o'zlari buyurdilar. U zot alayhissalomning bu mavzudagi ta'limotlaridan ba'zilari quyida keltiriladi:
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Bir ansoriy Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning oldilarida o'tirib bir qancha hadislarni eshitdi. Ammo ularni yodlab ololmadi. Shunda Nabiy alayhissalomga: “Sizdan juda ajoyib hadislarni eshitdim. Lekin yodimda qolmadi”, dedi. Payg'ambarimiz: “O'ng qo'lingni yordamga chaqir!” deb o'ng qo'l bilan hadisni yozib olishga ishora qildilar»3.
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan eshitgan har bir narsani uni saqlab qolish maqsadida yozib olar edim. Bundan meni qurayshliklar qaytardilar. “Eshitgan har bir narsani yozib olaverasanmi?! Axir, inson g'azablanishi, rozi bo'lishi mumkin”, dedilar. Men yozishdan to'xtab qoldim. So'ng bu haqda Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga so'zlab berdim. U zot barmoqlari bilan og'izlariga ishora qildilar va: “Yozaver, nafsim qo'lida bo'lgan Zot – Allohga qasamki, bu og'izdan faqatgina haqiqat yuzaga chiqadi”, dedilar»4.
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhu aytadi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Ilmni bog'langlar!” dedilar. Men: “Uning bog'lami nima?” dedim. U zot alayhissalom: “Uni ko'chirib yozish”, dedilar»5.
Ushbu hadisga muvofiq bir necha sahobalar roziyallohu anhum hadislarini ko'chirib-yozib borganlar va o'zlarining hadis to'plamlarini tuzganlar. Ular saqlagan, jamlagan hadis to'plamlari keyingi davr muhaddis olimlari uchun ilmiy kashfiyotlar eshigini ochdi va bu asarlar boshqa turdagi hadis to'plamlari negizini tashkil etdi.
Davron NURMUHAMMAD,
O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
tayanch doktoranti
Yarmuk – musulmon va Rum qo‘shinlari o‘rtasida bo‘lib o‘tgan jang. Unda asrlar o‘tsa-da, mangulikka yuz tutgan ajib lavhalar bor. Ularning ba’zilari quyidagilardir:
Urushning ayni qizigan pallasi. Bir kishi Abu Ubayda ibn Jarroh hazratlariga yaqinlashdi. Abu Ubayda roziyallohu anhu: “Men shahid bo‘lishga astoydil bel bog‘ladim”, dedi. Haligi kishi: “Biror-bir gapingiz bo‘lsa ayting, men Rasululloh bilan ko‘rishgan paytim u zotga yetkazib qo‘yaman”, dedi. Abu Ubayda roziyallohu anhu: «Ha, u zotga buni yetkaz: “Rasululloh, bizlar Robbimizning va’dasi haq ekanini topdik”», dedilar.
Rum qo‘shinlarining hujumi kuchaygan paytda Ikrima ibn Abu Jahl roziyallohu anhu musulmonlarning orasida: “Alloh taolo meni hidoyat qilmasidan avval men Rasulullohga qarshi jang qilardim, endi bugun Allohning dushmanlaridan qochib ketamanmi!” – deya jar solardi. Oradan ko‘p o‘tmay, Abu Jahl yana: “Kim o‘limga bay’at qiladi?”[1] – dedi.
Musulmonlarning bir jamoasi u zotga bay’at qilishdi va ularning barchasi birgalikda jang maydoniga kirishdi. Ularning maqsadlari g‘alaba va shahidlik edi. Alloh taolo ularning bay’atlarini qabul qildi va ularning bari Allohning inoyati ila shahidlikka erishdilar.
Tarix zarvaraqlariga e’tibor qarating. Buyuk qo‘mondon Xolid ibn Valid 100 kishilik qo‘shini bilan to‘rt ming kishilik Rum qo‘shinlariga qarshi turdilar. Qarang-a! Yuz kishilik qo‘shin to‘rt mingta askarga qarshi chiqib, ularni yengsa-ya?! Bu ularning qalblari Allohga bo‘lgan iymonlari bilan to‘lib-toshgani ekanining belgisi emasmi?!
Urush biroz tinchib turgan paytda Xolid ibn Validning oldiga Jo‘rja ismli Rum qo‘mondoni keldi va: “Ey Xolid, nimaga da’vat qilyapsan? Ayni paytda Islomni qabul qilgan kishiga ham sizlarga berilgandagi kabi ajru savob nasib qiladimi?” – deb so‘radi.
Sahobiy: “Ha. Undan ko‘prog‘i ham nasib etishi mumkin”, dedi.
“Qanday qilib? Axir sizlar avvaldan musulmon bo‘lib, o‘zib ketgansizlar-ku?!” – dedi Rum qo‘mondoni. Xolid ibn Valid roziyallohu anhu: “Biz Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga yashadik va u zotning mo‘jizalariga guvoh bo‘ldik.
Bizning ko‘rganlarimizni ko‘rib, biz eshitgan narsalarni eshitgan odam Islomni osonlikcha qabul qilishi haqiqat. Lekin sizlar u zotni ko‘rmagansizlar, u zotning gaplarini eshitmagansizlar, bunday holda g‘aybga iymon keltirgan bo‘lasizlar. Agar sizlar niyatingiz, qalbingiz ila Allohga iymonda rostgo‘y bo‘lsalaringiz, sizlarning savoblaringiz buyukroq bo‘ladi”, dedilar. Bu gaplarni eshitgan Rum qo‘mondoni oh urdi va: “Ey Xolid, menga Islomni o‘rgat”, deya o‘zini Xolid roziyallohu anhu tarafga tashladi.
Shunday qilib Rum qo‘mondoni Islomni qabul qildi. Alloh taolo uchun ikki rakat namoz o‘qidi, haqiqatda ikki rakat, bundan boshqacha emas. Ikki taraf yana urushga kirishdi. Jo‘rja endi musulmon askarlar safida shahidlik maqomiga erishish ilinjida jang qilardi.
Ha! O‘sha ikki rakat namoz sababidan Allohning izni ila unga jannat nasib etdi, uning bundan boshqa amali yo‘q edi...
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Buning ma’nosi: “Men o‘lgunimcha shu jang maydonidan ortga chekinmayman, to so‘nggi nafasim qolgunicha musulmonlar safida Allohning dushmanlariga qarshi jang qilaman, meni faqatgina o‘lim to‘xtata oladi” (Tarj.).