Ayrim toifalar Rasululloh sollallohu alayhi va sallam hadislarni yozishdan qaytarganlariga ushbu hadisni dalil qiladilar: “Mendan (hadis) yozib olmanglar. Kim mendan Qur'ondan boshqani yozsa, uni o'chirib tashlasin!”1
Chindan ham, Nabiy alayhissalom Islom dinining dastlabki davrida hadislarni ko'chirib yozishdan qaytarganlar. Chunki hadisni yozuvchilar ozchilikni tashkil qilib, hadislar xurmo barglari, sopol buyumlar, daraxt po'stloqlari va boshqa narsalarga bitilardi.
Qolaversa, sahobalar hali Qur'oni karimning o'ziga xos uslubini, uning matnini ajrata olmas edilar. Agar hadislar ham yozib olinsa, Qur'on bilan aralashib ketish xavfi bor edi. Ushbu xatarning oldini olish maqsadida Rasuli akram sollallohu alayhi va sallam hadis yozishdan qaytarganlar.
Biroq keyinchalik hadislarni ham ko'chirib-yozib borishga ijozat berilgan. Imom Navaviy rahmatullohi alayh (631–676): “Hadislarni Qur'on oyatlari bilan birga yozish man etilgan. Qur'on bilan hadis alohida-alohida yozilmaganida, oyatlar va hadislar o'zaro aralashib ketgan bo'lardi”, degan.
Imom Navaviy rahmatullohi alayh bunday misol keltiradi:
«Oysha onamiz roziyallohu anho o'zlariga ko'chirtirilgan Qur'oni karimning Baqara surasidagiوَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى – “al-vusto” oyatidan so'ng “solatul asr” izohini yozdirgan. Aslida, “solatul asr” so'zi Qur'onda yo'q. Payg'ambar sollallohu alayhi va sallam mana shundan qaytarganlar».
Islomning boshlanish davrlarida oyat bilan uning tafsiri birga yozilsa, ularni ajratib olish qiyin bo'lardi. Shuning uchun Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam tafsir va sharhlarni oyatlar bilan birga yozishdan qaytarganlar2. Qur'oni karimdan tashqari har qanday yozuvni o'chirishni amr qilganlar. Bu borada o'sha zamonlarda yozuv qog'ozi qanchalik taqchil bo'lganini ham unutmaslik kerak. Hatto Qur'on oyatlari ham teri parchalari, daraxt po'stloqlari, hayvon suyaklari va ba'zan toshlarga yozilardi. Ularni kitob holida bir joyda to'plash qiyin edi. Agar hadislar ham ayni shaklda yozilsa edi, Qur'on oyatlari va hadislarni bir-biridan farqlash yanada qiyin bo'lardi.
Bu tartibning barchasi payg'ambarlikning dastlabki yillariga oid edi. Sahobalar Qur'onning uslubiga oshno bo'lganlarida va yozuv qog'oziga ko'chirish imkonlari paydo bo'lganida vaqtinchalik bu ehtiyot chorasi bekor qilindi. Chunki endi Qur'on bilan hadisning aralashib ketish xavfi qolmagandi.
Vaqti kelib, Nabiy alayhissalom sahobalariga hadislarni ko'chirib yozishni shaxsan o'zlari buyurdilar. U zot alayhissalomning bu mavzudagi ta'limotlaridan ba'zilari quyida keltiriladi:
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Bir ansoriy Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning oldilarida o'tirib bir qancha hadislarni eshitdi. Ammo ularni yodlab ololmadi. Shunda Nabiy alayhissalomga: “Sizdan juda ajoyib hadislarni eshitdim. Lekin yodimda qolmadi”, dedi. Payg'ambarimiz: “O'ng qo'lingni yordamga chaqir!” deb o'ng qo'l bilan hadisni yozib olishga ishora qildilar»3.
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan eshitgan har bir narsani uni saqlab qolish maqsadida yozib olar edim. Bundan meni qurayshliklar qaytardilar. “Eshitgan har bir narsani yozib olaverasanmi?! Axir, inson g'azablanishi, rozi bo'lishi mumkin”, dedilar. Men yozishdan to'xtab qoldim. So'ng bu haqda Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga so'zlab berdim. U zot barmoqlari bilan og'izlariga ishora qildilar va: “Yozaver, nafsim qo'lida bo'lgan Zot – Allohga qasamki, bu og'izdan faqatgina haqiqat yuzaga chiqadi”, dedilar»4.
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhu aytadi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Ilmni bog'langlar!” dedilar. Men: “Uning bog'lami nima?” dedim. U zot alayhissalom: “Uni ko'chirib yozish”, dedilar»5.
Ushbu hadisga muvofiq bir necha sahobalar roziyallohu anhum hadislarini ko'chirib-yozib borganlar va o'zlarining hadis to'plamlarini tuzganlar. Ular saqlagan, jamlagan hadis to'plamlari keyingi davr muhaddis olimlari uchun ilmiy kashfiyotlar eshigini ochdi va bu asarlar boshqa turdagi hadis to'plamlari negizini tashkil etdi.
Davron NURMUHAMMAD,
O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
tayanch doktoranti
Marg‘ilon shahrida jahon tamadduni va islom ilm-faniga beqiyos hissa qo‘shgan mutafakkirlardan biri — Imom Burhoniddin Marg‘iloniy nomi bilan bog‘liq yangi ilmiy-ma’rifiy turizm markazi barpo etilmoqda. “Navro‘z” mahallasi hududida tashkil etilayotgan mazkur majmua nafaqat yurtimiz, balki xalqaro miqyosda ham ahamiyatga molik loyihalardan biri sifatida ko‘rilmoqda.
Bosh reja asosida qurilayotgan markazda Burhoniddin Marg‘oniy ilmiy-tadqiqot markazi, zamonaviy shaklda tashkillashtiriladigan muzey, milliy uslubda barpo etiladigan “Otabek va Kumush” uyi, sun’iy ko‘l, maqom teatri, gastronomiya va xizmat ko‘rsatish markazlari, savdo do‘konlari, mehmonxonalar hamda bozor infratuzilmasi nazarda tutilgan.
Mazkur qurilishlar kelajakda Marg‘ilon shahrining tarixiy, ilmiy va turizm salohiyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. Bu joy, shubhasiz, ziyorat va ilmiy tadqiqot maqsadida keluvchilar uchun ham jozibador maskanga aylanadi.
Shu kunlarda mazkur hududda qurilish ishlari jadal sur’atlarda olib borilmoqda. Bugungi kunda ilmiy-tadqiqot markazi binosi bilan bir qatorda boshqa muhim inshootlarning ham qurilishi boshlangan.
Marg‘ilon shahrida faoliyat yuritayotgan imom-xatiblar shahar bosh imom-xatibi Abdulfattoh domla Olimov boshchiligida majmua bilan yaqindan tanishish maqsadida obyektga bordilar.
Tashrif chog‘ida imom-xatiblar bu yerdagi qurilish ishlarining holati bilan tanishdilar, loyihalarning mazmun-mohiyati yuzasidan mas’ullardan ma’lumotlar olishdi.
Mazkur majmua nafaqat Marg‘ilon, balki Farg‘ona vodiysi hamda butun mamlakatimiz uchun muhim madaniy-ma’rifiy maskan bo‘lib, u kelajakda yoshlar tarbiyasi, diniy soha xodimlarining salohiyatini oshirish, milliy o‘zlikni anglash va qadriyatlarni asrash yo‘lida xizmat qiladi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi
Farg‘ona viloyati vakilligi
Matbuot xizmati