Imom Moturidiy esa tashbeh qo'rquvi va ta'til xavfi bilan harakat qilib, chuqur ketgan har ikki fikrni qabul qilish zarur emas degan qarashda bo'lgan. Unga ko'ra, tavhid ahli bo'la olish uchun Allohning ism va sifatlarini isbot qilish majburiyati bor. Zero, Allohning zotini, Rab ekanini, kamchilik va nuqsonlardan pokligini bilish faqat ism va sifatlari orqaligina mumkindir.
Imom Moturidiy aytadi: «Biz olamning Yaratuvchisi bir va qadim ekanini isbot etdik. U holda Uning o'xshashi, ziddi va tengi yo'q bo'lishi kerak. Chunki bularning barchasi uluhiyat (ilohiylik)ga ziddir. Agar Allohga o'xshash biror borliq mavjud bo'lganida edi, bu yo qadim (avvali yo'q bo'lishi kerak), yoki hadis (keyin paydo bo'lgan) bo'lardi. Har ikki jihat ham botil bo'lgani sababli Alloh yaratilganlarga o'xshashdan munazzahdir. Huddi shu tarzda Allohning ism va sifatlari ham yaratilganlarning ism va sifatlariga o'xshamasligi lozim.
Allohning barcha ism va sifatlari azaliydir. Faqat sifatlarni ifoda etgan kalima va lafzlar hadis bo'lib, bu ilohiy sifatlarning maxluqotlar sifatlariga o'xshamasligini to'liq ma'noda ochib berishga etarli emas. Shu bilan birga, Alloh haqida boshqa yo'l orqali ma'lumot olish imkoniyatimiz yo'qligi sababli bu lafzlarga murojaat etishga majburmiz. Allohni o'rganishimizda ishlatadigan so'zlar Uning zotini zehnda idrok etishimizga yordam beradigan va zotida mavjud bo'lgan ma'nolarni tushuntiruvchi usullar hisoblanadi. Garchi bu lafzlar ba'zi hollarda Alloh munazzah bo'lgan ma'nolarni zehnda gavdalantirsa ham, tashbehni o'rtadan olib tashlashda boshqa lafzlarni ishlatish bilan bu xatarni yo'q qilish mumkin. Masalan, “Alloh olimdir, faqat biz bilgan olimlar kabi emas, Uning ilmi ham bizning ilmimizga o'xshamaydi”, deymiz».
Shuni bilib olish kerak, tavhid aqidasi barcha tashbeh va o'xshatish xavfini yo'q qiladi. Tavhid aqidasi boshlanishida tashbehga o'xshab ko'ringani bilan oxirida tanzihga boradi1.
Bunday toza mantiq ishlatgan Abu Mansur Moturidiy Allohni nasslar (oyatu hadislar)da kelgan ism va sifatlar bilan ta'riflashni zarur deb biladi. Unga ko'ra, sifatlarni isbot etish Allohni har xil nuqsonlardan pok etish g'oyasiga tayangani bois, xoh zotiy bo'lsin, xoh fe'liy – barcha ilohiy sifatlarning qadim bo'lishi shart. Chunki, agar ular hodis bo'ladigan bo'lsa, u holda Allohning azaldagi komilligi haqqoniy bo'lmay qoladi. Bu esa ilohiylik bilan muvofiq kelmaydi.
Masalan, “Allohning ilmi va qudrati azalda yo'q edi” deyilsa, buning ma'nosi “johil va ojiz edi” degan bo'lib qoladi. Bu qarashning noto'g'riligi ma'lum. Qolaversa, qudrati yo'q bo'lgan holda O'ziga ilm yaratishi, ilmi yo'q bo'lgan holda qudrat yaratishi mumkin bo'lmagani sabab boshqaga muhtoj bo'lishiga to'g'ri keladi. Bu ham ilohiylikka ziddir. Shuning uchun ham Allohning barcha sifatlari qadim va zoti bilan qoyyim bo'lishi shartdir.
Imom Moturidiy ilohiy ismlarning qadim bo'lishi shartligini aqliy va mantiqiy dalillar bilan isbot qilib bo'lgach, bu ismlar ifoda etgan ma'nolarning Alloh zotida mavjud bo'lmog'i zarurligi haqida to'xtaladi. Allohning olim ekani ma'nosi ilmi tengsiz, qodirligining ma'nosi qudrati cheksiz deganidir.
Allohning bu sifatlar bilan qanday vasflanishi masalasiga kelganda esa, Imom Moturidiy bu mavzuning bilib bo'lmasligi fikridadir. Chunki sifatlarning kayfiyatlarini bilish, Allohga o'xshash boshqa borliqning borligini taqozo ettiradi. Bu esa imkonsizdir.
Imom Moturidiyga ko'ra, Allohning sifatlari na Uning zotidir va na undan tashqaridadir. Shu sababdan ham mu'taziliy oqimi ilgari surgan taaddudi qudoma (azaliylarning bittadan ko'p bo'lishi; ya'ni bittadan ko'p ilohlarning borligi) muammosi o'rtaga chiqmagani kabi, sifat-mavsuf ikkiligidan ham so'z yuritilmaydi. Chunki ikkita boshqa-boshqa borliqdan gap ochish uchun birini boshqasidan ajratish lozim bo'ladi. Vaholanki, Allohning zoti bilan sifatlarini bir-biridan ajratishning imkoni yo'qdir2.
Muhammadayyubxon HOMIDOV,
O'zbekiston musulmonlari
idorasi bo'lim mudiri
Mamlakatimizning bir guruh diniy-ma’rifiy soha vakillaridan iborat delegatsiya Iordaniya Hoshimiylar Podshohligida amaliy tashrif bilan bo‘lib turibdi.
Delegatsiya tarkibida O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari Muhammadolim Muhammadsiddiqov, Ta’lim va ilmiy-tadqiqot bo‘limi xodimi Muhammadamin Nasriyev, Din ishlari bo‘yicha qo‘mita raisining birinchi o‘rinbosari Davronbek Maxsudov, O‘zbekiston xalqaro islomshunoslik akademiyasi O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor Zokirjon Ro‘ziyev va bir nechta soha mutaxassislari bor.
Dastlab Iordaniya Hoshimiylar Podshohligi Vaqf, islom ishlari va muqaddas qadamjolar vaziri o‘rinbosari Abdulloh A’qiyl hamda Podshoh Abdulloh II nomidagi Imomlar tayyorlash va malakasini oshirish markazi vakili Ismoil Habbat bilan muloqot o‘tkazildi. Samimiy muloqotda tomonlar o‘rtasida soha mutaxassislarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, ilmiy tadqiqot hamda o‘quv-uslubiy, shuningdek, ekstremizm hamda radikalizmning oldini olish yo‘nalishida amaliy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish muhokama qilindi. Shuningdek, Iordaniya oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan o‘zbekistonlik talabalar uchun stipendiya, grant ajratish va yotoqxona bilan ta’minlash masalalari haqida so‘z yuritildi. Suhbat davomida ikki tomonlama hamkorlik aloqalarini rivojlantirish yuzasidan erishilgan kelishuvlarni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishchi rejasini tasdiqlash kerakligi ta’kidlandi.
Tashrif davomida Iordaniya xalqaro islom fanlari universiteti rektori Ja’far al-Fanatseh bilan uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Uchrashuvda Ikki mamlakat oliy diniy ta’lim muassasalarida hamkorlik qilish mumkin bo‘lgan ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklarini aniqlash, o‘quv dasturlarini o‘rganish va bir-biriga muvofiqlashtirish haqida so‘z yuritildi. Pedagoglar, ilmiy tadqiqotchilar va mutaxassislarni o‘zaro jalb qilish, malaka oshirish va stajirovka, mahorat darslarini yo‘lga qo‘yish, hamkorlikda ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishga kelishib olindi. Suhbatda Iordaniya xalqaro islom fanlari universiteti, O‘zbekiston xalqaro islomshunoslik akademiyasi, Toshkent islom instituti o‘rtasida Anglashuv memorandumlarini imzolash masalasi bo‘yicha so‘z yuritildi.
Iordaniya xalqaro islom fanlari universitetida tahsil olayotgan o‘zbekistonlik talaba-yoshlar bilan ham uchrashuv tashkil etildi. Tadbirda “O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasi”, “O‘zbekiston – bag‘rikeng diyor” mavzularida fikr almashildi. Mamlakatning mavjud qonunlari va universitet ichki tartib qoidalariga rioya etish tushuntirildi, Iordaniyada yurtimiz allomalari ilmiy merosi va turizm salohiyati targ‘ibotini amalga oshirish tavsiya qilindi.
Delegatsiya a’zolari mazkur universitetning Shariat va qonun fakulteti dekani, professor Shayx Saloh Abulhoj va hanafiy mazhabi mutaxassislari bilan uchrashdilar. Muloqot chog‘ida Shayx Saloh Abulhoj yurtimiz vakillarini Iordaniyada ko‘rib turganidan mamnunligini bildirdi. Uchrashuvda Samarqand shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan UNESCO Bosh konferensiyasi 43-sessiyasining mazmun-mohiyati haqida ma’lumot berildi.
Bundan tashqari, vakillarimiz tomonidan O‘zbekistonning islom sivilizatsiyasida tutgan o‘rni, buyuk allomalarni yetishtirib chiqargan yurt ekani, o‘zbek xalqining bag‘rikeng va mehmondo‘stligi Iordaniyalik professor-o‘qituvchilarga tanishtirildi.
Manba: https://www.iiau.uz