Ko'hna zaminimizda bir paytlar gullab yashnagan, bugungi kunda tarix pardasi ortiga chekinib, faqat ko'hna manbalaru turfa afsonalar orqali nomi bizgacha etib kelgan yana qanchadan-qancha shaharlar, qadimiy tamaddun o'choqlarining izlari saqlanib qolgan. Ulardan biri qadimiy Dabusiyadir.

Qadimiy va hamisha navqiron Samarqand shahridan viloyatning eng olis hududi – Paxtachi tumaniga kirib borarkansiz, bugungi kun nafasi yaqqol sezilib turgan bu zamonaviy go'shadan bir necha chaqirim narida bir necha ming yillik tarixga ega bo'lgan qadimiy qal'a mavjud bo'lganiga ishongingiz kelmaydi.

Bir paytlar G'arbu Sharqni bog'lagan Buyuk ipak yo'lining bir qismi bo'lgan qadimiy ko'chadan ketib borarkansiz, Zarafshon daryosining chap sohilida, katta-kichik tepaliklar bag'rida, tuproq ostida qolib ketgan Dabusiya qal'asi o'rniga etib kelganingizni ham sezmay qolasiz. Har yili bahor bu tepaliklar – son-sanoqsiz qabrlar uzra o'zining zangori gilamini to'shaydi. Yer bag'rini yorib chiqqan millionlab maysalar, alvon qizg'aldoqlar xuddi noma'lum alifboda, turfa ranglarda bitilgan bitiklar singari bizni moziyning sirli manzillariga chorlaydi...

Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, bir paytlar ana shu kengliklarda Dabusiya qal'asi qad rostlagan. Uni turli manbalarda Dabusqal'a, Dabusiy, Dabus, Dahbus singari nomlar bilan atashgan. Zarafshon daryosining telbavor mavjlari qal'aning shimoliy devorlarini yuvib, keyin o'ng tarafga burilib ketadi.
Rivoyatlarga ko'ra, ana shu devorlarda payg'ambarimizning amakivachchalari, Hazrati Ali (r.a.)ning barmoq izlari saqlanib qolgan ekan. Tabiiyki, bugungi kunda qal'a ham, uning devori ham, u edagi tabarruk izlar ham yo'q. Bo'lganda ham, uni hazrati Aliga nisbat berish o'rinsiz bo'lar. Chunki, ul zot bizning diyorimizga qadam bosmaganlar.

Samarqand va Buxoro oralig'idagi bu qadimiy qal'a haqida o'tmishdagi tarixnavis olimlar qimmatli ma'lumotlarni yozib qoldirganlar. Jumladan, H asrda yashab ijod qilgan geograf olim Abdulfaraj Basriyning yozishicha, Dabusiya shahriga Iskandar Maqduniy asos solgan emish. Tarixchi Narshaxiy esa, uning yoshi hatto Buxorodan ham qadimiyroq ekanini ta'kidlaydi.

“Dabus" so'zi arab tilidan tarjima qilinganda temir gurzi, to'qmoq, degan ma'nolarni bildiradi. Qal'a o'z davrida temirdan mustahkam qilib qurilgani bois, ana shunday atalgan bo'lishi mumkin. To'qqizinchi asrda yashagan arab tarixchisi Al-Ya'qubiy ham bu qal'ani “dushman tig'i o'tmaydigan, mustahkam va mashhur shahar” deya ta'kidlagan edi”.

Yana bir mashhur tarixchi Abu Ja'far at-Tabariy Dabusiya haqida to'xtalib, bu erni 10 ming nafar sarboz qo'riqlaganini yozadi. Shuningdek, Al-Muqaddasiy, Yoqut Hamaviy, Ibn Havqal, Ibn Hurdobeh, As-Sam'oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abul-Fidon singari o'rta asr allomalari Dabusiya bilan bog'liq ma'lumotlarni o'z asarlarida keltirib o'tadilar.

Mazkur tarixiy manbalarda Dabusiyada juda katta bozorlar, masjid va madrasalar faoliyat ko'rsatgani, oltin, kumush va mis tangalar zarb etiladigan zarbxonalar bo'lgani o'z aksini topgan. Bir zamonlar Dabusiyada to'qilgan “vadoriy” deb nomlangan matolarning G'arbu sharqda bozori chaqqon bo'lgan. Shuningdek, Dabusiyada jundan to'qilgan matolar va teridan yasalgan mahsulotlar ham ko'p miqdorda ishlab chiqarilgan va savdogarlar tomonidan dunyoning turli burchaklariga olib ketilgan. Bularning bari Dabusiya o'z davrida ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham harbiy jihatdan katta mavqega ega bo'lganidan dalolat beradi.

Dabusiya ahli azaldan mard, jasur, erkparvar bo'lgani haqida tarixiy manbalar ham, xalq orasidagi afsonayu rivoyatlar ham dalolat beradi. Arab lashkarboshisi Qutayba ibn Muslim o'z qo'shini bilan Buxoroni qamal qilganida uning hukmdori yordam so'rab, Dabusiyaga elchi jo'natadi. Dabusiyaliklar zudlik bilan Buxoro shahriga yo'l oladi va buxorolik mudofaachilar bilan birlashib, dushmanni Amudaryoning narigi qirg'og'iga uloqtirib tashlaydi.

Oradan ko'p o'tmay, Qutayba qo'shin to'plab, Afrosiyob shahriga hujum uyushtiradi. Lekin Buxoro va Dabusiya lashkarlari yana birlashib dushmanni mag'lub etadi.

Shunda Qutayba avval Dabusiyani bo'ysundirmasa, Buxoroni ham, Samarqandni ham ololmasligini anglab etadi. Shuning uchun ham keyingi mag'lubiyatdan so'ng kuch to'plab, Dabusiya qal'asiga hujum qiladi. Bir necha kun davom etgan qaqshatqich to'qnashuvlardan so'ng Qutayba qal'a devorlarining mustahkamligi, himoyachilarining mohir chavandoz, o'tkir merganliklariga tan beradi. Kamon o'qlari va qilich tig'lariga kuchli ta'sir etuvchi zahar surtilganligi bois, undan jarohat olgan yog'iylar darhol halok bo'lardi. Shunda Qutayba qal'ani qamal holatida saqlashga qaror qiladi. Qal'aga kirib-chiquvchi yashirin yo'llar, chashmalardan sopol quvurlar orqali suv oqib kelishi, maxsus omborlarda oziq-ovqatlar saqlanishini dushman bilmagan. Bu erda besh yilgacha etadigan quritilgan go'sht, mevalar, don ulkan sopol ko'zalarda saqlangan.

Arablar qo'liga asir tushib qolgan dabusiyaliklar sir olish uchun juda qattiq qiynoqqa solingan. Asirlar xoinlikdan ko'ra mardlarcha o'limni afzal bilib, o'z tillarini tishlab uzib tashlaganlar.

Nihoyatda tang ahvolda qolgan Qutayba qal'a atrofidagi qishloqlar aholisini qatl qilishga farmon beradi. Shundan keyin qal'a mudofaachilari soni keskin kamayib boradi. Ular o'zlarini o'limga mahkum etsalar-da, taslim bo'lishmaydi. Shundan keyingina bosqinchilar himoyasiz qolgan qal'aga bostirib kirganlar.
Qal'a hududida olib borilgan ilmiy izlanishlar jarayonida topilgan ish qurollari, ro'zg'or buyumlari, hunarmandchilik uskunalari, ovchilik va chorvachilik qurollari sifati, pishiqligi, ixchamligi va tashqi ko'rinishi bilan ancha taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Hatto, qal'aning butun hududiga sopol quvurlar yotqizilib, kanalizatsiya tizimi yaratilgan, toza ichimlik suvi ta'minoti yo'lga qo'yilgan.

Tarixiy manbalarni varaqlar ekanmiz, bir paytlar bu ko'hna kent ne-ne fotihu jahongirlarni ko'rganiga amin bo'lamiz. Sohibqiron Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Bobur singari buyuk ajdodlarimiz bu maskanga qadam ranjida qilishgan. Ehtimolki, Samarqandda umrining eng navqiron damlarini kechirgan Hazrat Navoiy ham bir muddat Dabusiyada to'xtab o'tgan, balki mana shu kengliklarda turib, o'zining malohat va nazokatga boy baytlarini bitgandir?
Dabusiyada tug'ilgan allomalar ichida eng mashhuri faqih, qozi Abu Zayd Ubaydullo ibn Umar ad-Dabusiydir. Ul zot Buxoroning etti mashhur qozisidan biri, hanafiy mazhabining yirik vakili va peshvosi bo'lganlar. Abu Zayd ad-Dabusiy 978 yili Dabusiyada tavallud topgan va shu erda ulg'ayib mashhur allomalardan ta'lim olib, fiqh ilmining bilimdoni bo'lib etishgan.

Dabusiy nisbasi bilan tanilgan yana o'nlab allomalar nomi va asarlari bizgacha etib kelgan. Bu esa, Dabusiya qadimiy madaniyat va ma'rifat beshiklaridan biri bo'lganini yana bir karra tasdiqlaydi.

Dabusiya asrlar davomida barqaror, mustahkam qal'a sifatida mavjud bo'lgan. Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar singari sulolalar davrida ham Dabusiya o'z strategik ahamiyatini yo'qotmay kelgan. O'n to'qqizinchi asrning birinchi yarmida, Buxoro hukmdori Amir Haydar davridan boshlab, qal'a Ziyovuddin nomini olgan. Dastlab, Dabusiya va Ziyovuddin atamalari teng qo'llangan bo'lsa, keyinchalik, Dabusiya atamasi iste'moldan chiqib ketgan. O'sha paytlarda Ziyovuddin ham qal'a nomi, ham Buxoro amirligidagi viloyat nomi sifatida qo'llangan. Bugungi Paxtachi tumani markazi – Ziyovuddin shahri esa, tarixiy Dabusiyadan 7-8 chaqirim masofada joylashgan.

Dabusiya nima sababdan huvillab qolgani, odamlar bu hududni tashlab ketgani haqida ham aniq ma'lumotlar yo'q. Bu holni ko'pchilik qal'adan bir necha chaqirim masofda, bugungi Paxtachi tumani markazida yangi Ziyovuddin shahrining yuzaga kelishi, ahlining ko'pchiligi shu erga ko'chib kelishi bilan izohlashadi.
Ha, bugun bu tarixiy hududda ana shu devor parchalariyu, yagona obida Bahra ota maqbarasidan bo'lak inshootni uchratmaysiz. Mazkur inshoot o'rta asrlarda qad rostlagan bo'lib, unda bir paytlar shu hududda yashab o'tgan ulug' allomalardan birining xoki yotibdi.

Ko'hna Dabusiya kengliklar uzra yana bir oqshom cho'kmoqda. Bu maskanni tark etarkanmiz, dilimizdan o'tayotgan xazin, tushuniksiz tuyg'ular o'z-o'zidan quyma satrlarga aylanadi.

Bunda har bir qadam – asrlarga teng,
Har zarra mangulik, erk nishonasi.
Qadim Dabusiya – ko'hna tarixning
Yangi dunyodagi elchixonasi...

Rustam JABBOROV