“Mazhab” so'zi arab tilida “yo'l”, “yo'nalish”, shar'iy istilohda esa “diniy masala bo'yicha muayyan mujtahid olimning fatvo chiqarish yo'li” ma'nolarini bildiradi.

Hanafiy mazhabi ahli sunna val jamoa yo'nalishining to'rt fiqhiy mazhablari orasida asrlar osha ergashuvchilarining ko'pligi, mustahkam asoslari va qulayligi bilan ajralib turadi.

Ma'lumki, sahobalar va tobeinlar davridayoq fiqhiy maktablar shakllana borgan. Bu maktablar muayyan bir shaxs nomi bilan emas, balki shahar va mintaqa aholisi nomi bilan atalgan. Masalan, madinaliklar mazhabi, makkaliklar mazhabi va hokazo. O'z navbatida, mazkur shahar yoki mintaqa aholisi o'sha erdagi ulamolarning fatvolariga amal qilganlar.

Tabiiyki, bir shahar aholisi mazhabi bilan boshqa shahar aholisi mazhabi o'rtasida juz'iy farqlar mavjud edi. Buning sababi, fatvo beruvchi sahobiylarning hammasi ham Rasululloh alayhissalom aytgan hadislardan birdek xabardor emas edilar. Qolaversa, ularning ilmiy salohiyatlari ham, ijtihodiy yo'nalishlari ham bir xil bo'lmagan. Bu haqda Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam ham “Ummatimning ixtilofi rahmatdir” degan muborak hadisni aytganlar va bundan aynan mana shu xildagi tafovutni nazarda tutganlar.

Hanafiylik mazhabi faqat Imom Abu Hanifaning ijtihodlari asosidagina shakllanmagan. Abu Hanifa rahmatullohi alayh Iroq fiqhiy maktabining yorqin vakili hisoblanadi. Iroq fiqhiy maktabi asoslari Kufada yashagan Hazrati Ali roziyallohu anhu, Abdulloh ibn Mas'ud roziyallohu anhu boshliq bir ming besh yuzdan ortiq sahobaga tayanadi.

Abu Hanifa rahmatullohi alayh mujtahid (oyat va hadislardan hukm chiqarishga salohiyati bor, etuk olim) darajasidagi ko'plab shogirdlari hamrohligida o'z davrlarida paydo bo'lgan deyarli barcha fiqhiy masalalarni tizimli ravishda echimini topib, hattoki hali sodir bo'lmagan faraziy masalalarga ham echim topganlar. Shu tariqa kelajak avlodga juda katta fiqhiy meros xazinasini qoldirdilar.

Imom A'zam Abu Hanifaning o'zlariga xos ijtihod yo'llari mavjud bo'lib, u kishi buni quyidagicha ta'riflaydilar: “Men hukmlarni Qur'ondan olaman. Agar Qur'ondan topa olmasam, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislaridan olaman. Agar Qur'ondan ham, Rasulullohning hadislaridan ham topa olmasam, sahobalardan xohlaganimning fatvosini olaman, xohlamaganimni olmayman. Keyin ularning so'zlaridan chiqmayman. Ammo tobeinlarga kelsak, masalan, Ibrohim an-Naxa'iy, Sha'biy, Hasan, Ibn Sirin, Said ibn Musayyablardek, mening ham ularga o'xshab ijtihod qilishga haqqim bor”.

Demak, Imom A'zam rahmatullohi alayhning hukm chiqarishda tutgan yo'llari quyidagi hadisga muvofiq bo'lgan:

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam Muoz ibn Jabal roziyallohu anhuni yamanliklarga islomni o'rgatish uchun yuborganlar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu jo'nab ketayotgan paytlarida Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam u kishini to'xtatib, shunday deganlar:

“‏ كَيْفَ تَقْضِي إِذَا عَرَضَ لَكَ قَضَاءٌ‏”‏‏ قَالَ: “أَقْضِي بِكِتَابِ اللَّهِ” ‏ قَالَ: ‏”‏فَإِنْ لَمْ تَجِدْ فِي كِتَابِ اللَّهِ‏”‏ قَالَ: “فَبِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم”‏ قَالَ: ‏”‏فَإِنْ لَمْ تَجِدْ فِي سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَلاَ فِي كِتَابِ اللَّهِ‏”‏‏ قَالَ: “أَجْتَهِدُ رَأْيِي وَلاَ آلُو” فَضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم صَدْرَهُ وَقَالَ: ‏”‏الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَفَّقَ رَسُولَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَا يُرْضِي رَسُولَ اللَّهِ”‏

(رَوَاهُ الإِمَامُ أبو داود والإِمَامُ الترمذي)

ya'ni: “U erda sizga biror masala duch kelsa, qanday qilib hukm chiqarasiz?” deb so'radilar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Allohning kitobi ila”, deb javob berdilar. Rasuli Akram sollallohu alayhi va sallam: “Allohning kitobidan topa olmasangiz-chi?” deb so'radilar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Rasulullohning hadislari bilan”, deb javob berdilar. Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam: “Rasulullohning hadislaridan ham topa olmasangiz-chi?” deb so'radilar. Shunda Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Qarab turmasdan fikrim ila ijtihod qilaman”, dedilar. Payg'ambar sollallohu alayhi va sallam bu javoblardan g'oyat mamnun bo'ldilar va: “Rasulullohning elchisini Rasulullohni rozi qiladigan narsaga muvaffaq qilgan Alloh taologa hamdu sanolar bo'lsin”, dedilar (Imom Abu Dovud va Imom Termiziy rivoyatlari).

Hanafiy mazhabida ham shar'iy hukmlarni chiqarishda, quyidagi to'rtta manbaga asoslaniladi:

Birinchisi: Qur'oni karim. Mazhabboshimiz biror narsaning hukmi qanday ekanligini bilmoqchi bo'lsalar, avvalo, Qur'onga murojaat qilganlar. Agar Qur'onda echim topilsa, hech qanday ikkilanishsiz uni qabul qilganlar.

Ikkinchisi: Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning hadislari. Agar faqih o'sha masalaga javobni Qur'ondan topa olmasa, hadisga murojaat qilgan. Agar hadisda echim topilsa, hech qanday ikkilanishsiz uni qabul qilgan.

Uchinchisi: ijmo'. Ijmo' bu – bir davrdagi ijtihod ahli bo'lgan ulamolar bir ovozdan biror masalani qabul qilishlaridir. Misol uchun, Qur'oni karimni kitob shakliga keltirish zarurligi Qur'onning o'zida ham, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning sunnatlarida ham ta'kidlanmagan. Ammo Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam vafotlaridan so'ng urushlarda Qur'onni yod biladigan qorilar ko'plab shahid bo'layotganidan tashvishlangan Umar roziyallohu anhuning takliflari bilan xalifa Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu Qur'onni jamlashga buyruq berdilar. Bunga hamma rozi bo'ldi, hech kim qarshi chiqmadi. Demak, bu ish ijmo' (kelishuv) orqali amalga oshdi.

To'rtinchisi: Qiyos. Qiyos bu – yuqoridagi manbalarda hukmi kelmagan narsani, umumiy o'xshashlik bo'lgani uchun manbalarda hukmi bor narsaga qiyoslab hukm chiqarish. Misol uchun, Qur'onda o'sha vaqtda uzum, arpa, asal, xurmo kabi narsalarni achitish yo'li bilan olinadigan mast qiluvchi ichimlik harom qilingan. Ulamolar shunga qiyoslab, ulardan boshqa mast qiluvchi ichimliklarni ham “harom” deganlar.

Qolaversa, mazhabboshilar tutgan yo'lni Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam mashhur hadislarida maqtaganlar.

“إذا حَكَمَ الحاكِمُ فاجْتَهَدَ ثُمَّ أصابَ فَلَهُ أجْرانِ، وإذا حَكَمَ فاجْتَهَدَ ثُمَّ أخْطَأَ فَلَهُ أجْرٌ”

(رَوَاهُ الإِمَامُ البخاري عن عمرٍو بن العاصِ رضي الله عنه)

ya'ni: “Qachon hukm qiluvchi ijtihod qilib, to'g'ri topsa, unga ikki ajr beriladi. Qachon hukm qiluvchi ijtihod qilib, xato qilsa, unga bitta ajr beriladi” (Imom Buxoriy rivoyati).

Shuni unutmaslik kerakki, ijtihod qiluvchi kishi bir qancha ilmlarni puxta bilishi talab qilinadi. Jumladan, oyatlarni nosix va mansuxi, mutlaq va muqayyadi, sababi nuzuliga doir barcha ilmlardan xabardor bo'lishi kerak. Shuningdek, hadislarni qaysi biri sahih, hasan, zaifligini va hadisni rivoyat qiluvchi zotlarning tarixini hamda nosix va mansux hadislarni bilishi shart hisoblanadi. Shu bilan birga, ijtihod qilguvchi shaxs arab tili qoidalarini, balog'at, ma'oniy, bayon ilmlari va usulul fiqh kabi ilmlarni bilishi lozim. Chunki mazkur ilmlarni puxta egallamagan kishi oyat va hadislardagi maqsadlarni mukammal tushunib etmaydi. Natijada xato hukm chiqaradi. Doktor Muhammad Hasan bunday deganlar: “Kim arab tilini bilmasa, u tuya ignaning teshigidan o'tganida ham, (ya'ni, hech qachon) mujtahid bo'la olmaydi”.

Mulla Ali Qorining “Muxtasari Viqoya” kitobiga yozgan sharhini o'qigan kishi hanafiy mazhabida aytilgan har bir masalaning dalili borligiga ishonch hosil qiladi. Hozirgi kunimizda pokistonlik ulamolardan alloma Zafar Ahmad Usmoniy o'zlarining ustozlari ulug' olim shayx Ashraf Ali Tahonaviyning ko'rsatmalariga binoan “E'lous Sunan” nomli yigirma bir jildli kitobni yigirma yil davomida yozib tugatdilar. Bu kitob ulkan mehnat samarasi o'laroq, hanafiy mazhabidagi fiqhiy masalalar hadislar asosida echilganini isbot qilibgina qolmay, hadisdan foydalanishda boshqa mazhablardan ustun ekanini ham isbot qildi.

Hanafiylik mazhabi qoidalari mo''tadilligi, yumshoqligi, qulayligi, ibodat masalalarida boshqa mazhablardan farqli o'laroq, ko'proq imtiyozlarga yo'l ochib bergani va xalqlarning mahalliy an'analarini e'tiborga olganligi sababli keng yoyilgan. Kichik Osiyo, Bolqon, Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz, Volgabo'yi, O'rta Osiyo, Afg'oniston, Hindiston va Hitoygacha kengliklarda tarqalgan. Dunyo musulmonlarining qariyb yarmi hanafiylik mazhabi ko'rsatmalari asosida amal va ibodat qiladilar.

Afsuski, mana shunday butun ummat e'tirof qilib turgan mazhabdan ba'zi yurtdoshlarimiz yuz o'girib, o'zlaricha bir nechta hadisni tarjimasini bilib olib: “Men o'zim Qur'on va hadisdan hukm olaman, men mazhabga ergashmayman, men hadisga amal qilaman”, deb katta xatoga yo'l qo'ymoqdalar. Vaholanki, hadis ilmining sultonlari bo'lgan va minglab hadislarni o'rganib, ularni jamlab, hadis kitoblarini yozgan buyuk muhaddislar ham mazhabda yurganlar. Hatolarining asosiy sababi, ular mazhabga amal qilganlar. Mazhabni tan olmaydiganlarning xatolariga asosiy sabab, mazhab asoschilari qanday martabadagi zotlar ekanini bilmasliklaridir.

Mazhabboshimiz Imom A'zam Abu Hanifa rahmatullohi alayh muhaddislik bobida eng oliy darajalardan bo'lmish hofizlik maqomiga etgan zot edilar. Hofiz yuz ming hadisni matn va isnodi bilan yoddan bilgan shaxsdir (“Al-yavoqit vad durar” kitobidan). Imom Zahabiy ham Imom A'zam Abu Hanifani hofizlar tabaqasida zikr qilganlar. Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayh “Musnad” kitobini yozganlar. Boshqa faqihlardan ko'ra Abu Hanifadan oz hadis rivoyat qilinganligi haqida As-Solihiy quyidagilarni yozadi: “Hifzlari kuchli bo'lsa-da, u kishidan oz rivoyat qilinishi, fiqh bilan ko'p mashg'ul bo'lganlari sabablidir. Zero, Abu Bakr va Umar roziyallohu anhumo kabi katta sahobalardan ham kichik sahobalarga qaraganda oz hadislar rivoyat qilingan”.

Shunday ekan, birorta hadisni sanadi bilan (hadisni bizgacha etib kelishida xizmat qilgan olimlarning kim ekanliklarini) to'liq yod bilmay turib, minglab hadislarni sanadi bilan yod bilgan, ularni har tomonlama sinchiklab o'rganib chiqqan muhaddis va mujtahid faqihlardan o'zimizni yuqori qo'ymasligimiz lozim. Ayniqsa, bir necha hadis ma'nosini chala-chulpa tushunib olib, ajdod ulamolarga nisbatan asossiz ma'lumotlarni tarqatish dinimizga mutlaqo zid amal sanaladi. Buning o'rniga hadislar va fiqhiy kitoblarni chuqurroq o'rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Hulosa qiladigan bo'lsak, musulmonlarning birligi, ibodatlarning mukammalligi, jamiyatning tinchligi uchun yurtimiz musulmonlari ming yillardan beri amal qilib kelgan Imomi A'zam rahmatullohi alayhning mazhablariga ixlos ila ergashishlari o'ta muhim va zarur hisoblanadi.

Moturidiya aqidasi asoslari. Aqidaning lug'aviy ma'nosi – bir narsani haq deb bilib, qalbda mahkam tutmoqlikdir. Aqidaning aqoid ilmi istilohidagi ma'nosi esa, musulmonlar haq va to'g'ri deb ishonib, e'tiqod qiladigan masalalardir.

Rasullar ummatlarini, avvalo, sof aqidaga, ya'ni Alloh taoloning borligi, birligini tasdiq etish, unga noloyiq bo'lgan barcha sifatlardan pok ekaniga ishonish, oxirat kuni, hisob-kitob, jannat-do'zax haqligiga imon keltirishga da'vat etganlar.

Barcha payg'ambarlarning aqidasi bir bo'lib, shariatlari har xil bo'lgan. Aqidani qalbga mustahkam o'rnatib olish va qalb undan hech qachon gumon qilmasligi hamda unga haqiqiy ishonishi kerak. Aqidasiz kishining hayoti hayot emas. Aqidasiz umr juda og'ir va ma'nosizdir. Aqida bilan o'tgan umr esa juda yaxshi, lazzatli va ma'noli bo'ladi.

Darhaqiqat, aqida bu – Islomning asosiy poydevori bo'lib, uning sahih va sog'lom bo'lishi o'ta muhimdir. Zero, aqida birligi jamiyatdagi birlikka sabab bo'ladi, odamlarning maslaklari va g'oyalari bitta bo'lgani uchun ham o'zaro ixtilofga borishmaydi.

Muqaddas Islom dinimizdagi yagona va eng to'g'ri aqida bu – ahli sunna val jamoa aqidasidir. Zero, kishining aqidasi to'g'ri bo'lsa, uning yuradigan yo'li to'g'ri bo'ladi. Aqidasi to'g'ri bo'lgan odam yaxshiliklarning eshigini ochguvchi, yomonliklarning eshigini yopguvchi kalit singaridir. Saodat asrining buyuk vakillari bo'lmish sahobalar ham o'z aqidalarida mustahkam bo'lib, ularni dunyoning hech bir narsasi chalg'ita olmagan. Jumladan, Hazrati Ali karramallohu vajhahuning Alloh taologa bo'lgan ishonchi shunchalik kuchli ediki, hech bir narsa uning imoniga xalal bera olmas edi. U zot o'z imoni xususida bunday degan: “Agar parda ko'tarilib, Allohning jamolini ko'rsam ham, imonim zarracha ko'paymaydi”.

Ammo kishining aqidasi buzuq bo'lsa, u qilgan amallarning ko'pligi unga foyda bermaydi. Sog'lom aqida bilan bajarilgan ozgina amalning savobi buzuq aqida bilan bajarilgan ko'plab amallarning savobidan ustun bo'ladi. Zero, ulug' allomalarimizdan biri So'fi Ollohyor: “Aqida bilmagan shaytona eldur, Agar ming yil amal deb qilsa eldur”, deb juda ham to'g'ri aytgan.

Aqidasi buzuq kishilar o'zlarini haq yo'lda deb biladilar. Bunday kimsalarning turmushlari yomonlik, har bir so'zlari jamiyat orasida fitna urug'i bo'lib sochiladi, qayerga bormasinlar, o'zlaridan albatta, biron-bir ixtilof qoldirib ketadilar.

Bugungi global zamonda diniy adabiyotlar, internet tarmoqlari orqali turli xil yot g'oya va aqidalar ahli sunna val jamoa aqidasi nomi ostida targ'ib qilib kelinmoqda.

Ana shunday yot g'oya va aqidalarga aldanib qolishning oldini olish maqsadida, avvalo, ahli sunna val jamoa aqidasi bilan yaqindan tanishib chiqamiz.

Ulamolar tomonidan najot topuvchi yo'nalish bu ahli sunna val jamoa ekaniga ittifoq qilingan. “Ahli sunna” degani Muhammad alayhissalom sunnatlariga ergashuvchilar va “val jamoa” so'zi esa musulmonlarning ko'pchiligi ortidan yuruvchilarni anglatadi. Demak, “Ahli sunna val jamoa” – sunnatga va jamoaga ergashuvchilardir. Haqiqatan, bugungi kunda musulmonlarning aksari, ya'ni ٩٢,٥ foizi ahli sunna val jamoaga mansubdir. Ma'lumki, Islomda e'tirof etilgan to'rtta fiqhiy mazhablar bor. Bular: hanafiylik, shofeiylik, molikiylik va hanbaliylik mazhablari. Dinimizda e'tirof etilgan aqidaviy yo'nalishlar esa ikkitani tashkil etadi. Bular ash'ariylik va moturidiylik. Yuqoridagi to'rt fiqhiy mazhablardan avvalgi uchtasi ash'ariylik mazhabida bo'lsalar, hanafiylik mazhabidagi musulmonlar moturidiylik mazhabiga asoslanadilar.

Mana shu ikki yo'nalishdan boshqa har qanday aqidaviy yo'nalish, nomi har qancha jarangdor bo'lishidan qat'i nazar, noto'g'ridir!

Imom Abu Mansur Moturidiy rahmatullohi alayh sunniy e'tiqodidagi ikki yirik ta'limotlardan biri bo'lmish moturidiya ta'limotining asoschilaridan hisoblanadi. Uning to'liq ismi Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Hanafiy Moturidiy Samarqandiydir.

Abu Mansur al-Moturidiy rahmatullohi alayhning tug'ilgan yillari haqida aniq ma'lumotlar yo'q. U zot 994 yilda Samarqandda vafot etgan va shahar chekkasidagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan.

Ma'lumki, biz Imom Abu Mansur Moturidiy rahmatullohi alayhning yo'nalishlarida bo'lib, unga ko'ra imon bu – til bilan iqror bo'lish va qalb ila tasdiqlashdir. Quyidagilarga imon keltirish vojib: 1. Alloh taologa. 2. Uning farishtalariga. 3. Kitoblariga. 4. Nabiylariga. 5. Oxirat kuniga. 6. Qadarning yaxshisi ham, yomoni ham Alloh taolodan ekaniga. 7. O'lgandan keyin qayta tirilishga.

Imom Moturidiy rahmatullohi alayhning ta'kidlashicha amal imonning sharti hisoblanmaydi. Chunki Alloh taolo Qur'oni karimning juda ko'p o'rinda imonni alohida, amallarni alohida ajratib, shunday marhamat qiladi:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
(سورة البقرة/٧٧٢)

ya'ni: “Albatta, imon keltirgan, yaxshi ishlarni qilgan, namozni barkamol o'qib, zakotni berganlar uchun Parvardigorlarining huzurida (maxsus) mukofotlari bordir…” (Baqara surasi, ٢٧٧-oyat).

Lekin shuni bilish kerakki, ulamolarimiz amalni imon shartlariga kiritishmagan bo'lsalar-da, imon taqozo qilgan shariat hukmlariga amal qilishni vojib deb bilganlar.

Imom Moturidiy fiqh va aqida masalalariga qiziqib, hanafiy mazhabi olimlaridan dars olish davomida ko'plab mashhur faqihlar va muhaddislar bilan muloqotda bo'lganlar. Jumladan, Abu Bakr Ahmad Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad Iyoziy, Imom A'zam mazhabidagi buyuk olim Nasr ibn Yahyo Balxiy, Muhammad ibn Fazl kabi ulamolardan ilm olganlar.

Imom quyidagi asarlarni yozib qoldirganlar: “Kitob at-Tavhid”, “Kitob al-Maqomat”, “Ka'biy zalolatlarining boshlanishini rad qilishga bag'ishlangan kitob”, “Mu'tazila g'avg'olari va undan qo'rqmaslik haqidagi kitob bayoni”, “Ta'vilot al-Qur'on” (10 tom), “Shariat asoslari”, “Kitob al-jadal”, “Dialektika haqida kitob”. Bulardan tashqari ba'zi mutaxassislar Imom Moturidiyning Islom huquqshunosligining asoslariga bag'ishlangan “Usul kitobi” asarlari ham mavjud bo'lganini ta'kidlaydilar.

Imom Moturidiy yashagan davr Somoniylar hukmronlik qilgan davrga to'g'ri kelib, Islom olamida e'tiqod masalalarida bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan xilma-xil g'oyalar keng tarqalgan. Qadariylar, shialar, jahmiylar, mu'taziliylar, rofiziylar kabi o'nlab oqimlar orasidagi tortishuvlar ba'zan qonli mojarolar bilan yakunlangan. Ana shunday murakkab davrda Samarqandda Imom Moturidiy va u zot kabi ulug' ulamolar o'zlarining ilmu ma'rifatlari, chuqur va teran tafakkurlari bilan jaholatni engishga harakat qildilar. Shu tariqa sof islomiy aqidani saqlab qolish uchun o'zlarining bor salohiyatlari va kuch-quvvatlarini ayamadilar. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ular Qur'oni karim va sunnat ta'limotlari asosida hamda Muhammad sollallohu alayhi va sallam sahobalari uslubida aqida masalalarini yorita boshladilar. Musulmonlarni tarqoqlikka olib keluvchi aqidaviy oqimlarga qarshi kurashda Abu Mansur Moturidiy birinchilar safida bo'ldi.

Imom Moturidiy sof aqidani isbotlashda mu'taziliylar kabi faqat aqlga suyanish emas, balki, birinchi navbatda, naqldan foydalanishni zarur deb biladi. Ushbu olimning aqida borasida qo'shgan yana bir hissasi shuki, juda ko'plab firqalar e'tiqod borasida o'z fikrlari bilan musulmon ahlini turli yo'llarga boshlagan bir paytda, o'lkada yagona sunniy aqida tizimini o'rnatadilar. U zot turli adashgan firqalarning Qur'oni karim va sunnati nabaviyyaga zid bo'lgan barcha botil aqidalarini dalillar asosida isbotlab beradilar. Natijada turli xildagi mayda oqimlar ko'payishining oldi olindi. Imom Moturidiy o'z uslubi va ilmiy asarlari bilan Movarounnahr ilohiyot maktabi rivojiga katta hissa qo'shdi. Shuningdek, hanafiya mazhabining O'rta Osiyo xalqlari urf-odatlari bilan chambarchas bog'liq ekanini o'z qarashlari orqali ko'rsatib berdilar.

Buyuk imomning “Ta'vilot ahli sunna” yoki boshqa bir nomi “Ta'vilot al-Qur'on” deb nomlangan asarlarida ahli sunna val jamoa aqidasiga zid bo'lgan oqimlarga raddiya bildirishda Imom Abu Hanifaning qarashlariga suyangan holda ish ko'radi.

Hozirgi kunga kelib soxta salafiylar tomonidan moturidiya aqidaviy yo'nalishini ahli sunna val jamoaning muqobiliga qo'yadilar va keskin tanqid ostiga oladilar. Vaholanki, Imom Abu Mansur Moturidiy va Imom Abul Hasan Ash'ariy ahli sunnatning aqoid bobi imomi ekanliklari haqida ko'p ulamolar ta'kidlashgan. Jumladan, Imom Ibn Hajar Haytamiy shunday deydilar:

المراد بالسنة ما عليه إماما أهل السنة والجماعة الشيخ أبو الحسن الأشعري وأبو منصور الماتريدي

ya'ni: “(“Ahli sunna” so'zidagi) Sunnatdan maqsad – ahli sunna val jamoa imomlari Abul Hasan Ash'ariy va Abu Mansur Moturidiy tutgan yo'ldir” (“Az zavojir an iqtirofil kaboir” kitobi).

Mashhur muhaddis olim Murtazo Zubaydiy rahmatullohi alayh aytadilar:

«إذا أطلق أهل السنة والجماعة فالمراد بهم
الأشاعرة والماتريدية»

ya'ni: “Agar hech qanday qaydlarsiz “Ahli sunna val jamoa” deyilsa, Ash'ariylar va Moturidiylar tushuniladi” (“Ithafu saadatil muttaqin sharhu ihyoi ulumid din” kitobi).

Alloma Toshkubrozoda aytadilar:

«ثم اعلم أن رئيس أهل السنة والجماعة في علم الكلام يعني العقائد رجلان، أحدهما حنفي والآخر شافعي، أما الحنفي فهو أبو منصور محمد بن محمود الماتريدي، إمام الهدى... وأما الآخر الشافعي فهو شيخ السنة ورئيس الجماعة إمام المتكلمين وناصر سنة سيد المرسلين والذاب عن الدين والساعي في حفظ عقائد المسلمين،
أبو الحسن الأشعري البصري

ya'ni: “Ma'lum bo'lsinki, ahli sunna val jamoaning kalom ilmi (ya'ni, aqoid)dagi raislari ikki kishidir: birlari hanafiy, boshqalari shofeiy mazhabida. Hanafiylari Abu Mansur Muhammad ibn Mahmud Moturidiy bo'lib, u zot “Imomul Huda” “Hidoyat imomi” degan nom qozongan. Shofeiylari “Sunnat shayxi”, “Jamoat raisi”, “Mutakallimlar imomi”, “Payg'ambarlar sayyidi sunnatlariga yordam beruvchi”, “Din himoyachisi”, “Musulmonlar aqidasini saqlashga harakat qiluvchi” Abul Hasan Ash'ariy Basriydir” (“Miftahus saodat” kitobi).

Imom Muhammad Zohid Kavsariy aytadilar:

«فالأشعري والماتريدي هما إماما أهل السنة والجماعة في مشارق الأرض ومغاربها، لهم كتب لا تحصى، وغالب ما وقع بين هذين الإمامين من الخلاف
من قبيل الخلاف اللفظي

ya'ni: “Imom Ash'ariy va Imom Moturidiy – mashriqu mag'ribda ahli sunna val jamoa imomlaridir. Ularning ko'p sonli kitoblari bor. Ular o'rtasidagi aksariyat ixtiloflar lafziydir”.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam turli firqalar ko'paygan paytda musulmonlarning katta jamoasini lozim tutishni ta'kidlab, shunday deydilar:

«فَإِذَا رَأَيْتُمُ اخْتِلَافًا فَعَلَيْكُمْ بِالسَّوَادِ الْأَعْظَمِ»

ya'ni: “Agar ixtilofni ko'rsangiz, katta qora (jamoa)ni lozim tuting” (Imom Ibn Moja rivoyati).

Demak, bugungi kungacha va hozirda ham katta jamoat – Imom Moturidiy va Imom Ash'ariylarning aqidada tutgan yo'llari hamda fiqhda to'rt mo''tabar mazhab (Hanafiy, Molikiy, Shofeiy va Hanbaliy)larga muvofiq keladi. Mana shular ahli sunna val jamoani tashkil etadi. Ahli sunna val jamoa ichida bulardan boshqa e'tiqodiy va fiqhiy mazhablar mavjud emas.

Hulosa o'rnida shuni aytish kerakki, Imom Moturidiy rahmatullohi alayh asos solgan diniy ta'limot – moturidiya maktabi Sharq mamlakatlarida katta shuhrat topishiga sabab shuki, unda ilgari surilgan g'oyalar Islom dinining mohiyatini to'g'rilik, ezgulik, insoniylik deb biladigan jamiki mo'min-musulmonlarning qarashlari va intilishlari bilan hamohangdir.

"Diniy-ma'rifiy suhbatlar" kitobidan