Ko'plab ota-onalar farzandlarining axloq-odobi yomonlashib borayotganidan shikoyat qiladilar, ularni imon-e'tiqodli bo'lishlari uchun, salbiy xulq-atvorlarini isloh qilish yo'llarini axtarib o'zlarini xar tarafga uradilar. Farzandlari uchun barcha sharoitlarni yaratib berishlariga qaramay hech qanday natijaga erisha olmayotganliklarini afsus va nadomat bilan bayon qiladilar.
Aynan mana shunday ota-onalar qaysiki, farzandlarining ahli solih bo'lishi chorasini topish yo'lida hamma eshiklarga bosh uradilar, ta'lim-tarbiyaning qo'llab ko'rmagan eng zamonaviy vositalari ham qolmaydi. Biroq, ko'pchiliklari farzandlarini isloh qilishi mumkin bo'lgan eng muhim va afzal yo'lni, samarali va natijasi kafolatlangan vositani unutadilar yoki unga beparvo bo'ladilar. U ham bo'lsa, ota-onaning farzandi haqqiga rushdu hidoyat va salohiyat so'rab Alloh taologa doimiy tarzda duo qilishidir.
Haqiqat shuki, ko'pchilik ota-onalarning o'z farzandlari haqiga duo qilishlarining naqadar ahamiyatli ekanligini unutishlari yoki bunga beparvo bo'lishlari, ular farzanlarining tarbiyali bo'lishi uchun barcha moddiy vositalarni, ya'ni sabablarni qo'llayotganliklariga suyanib qolayotganliklaridandir. Bordiyu siz ana shunday ota-onalarning birortasidan: siz farzandingizni ahli solih va tarbiyali inson bo'lishi uchun uning haqqiga necha marta duo qilgansiz, deb so'rasangiz, shuncha harakatni qilganimdan keyin duo ham qilishim kerakmi, deyishi ham ehtimoldan holi emas.
Albatta, farzandlarning ahli solih bo'lishida sabablarni ushlashning ahamiyati katta. Masalan, avvalo kelajakda yaxshi murabbiya bo'ladigan soliha juftni tanlash, farzand tug'ilgach unga chiroyli ism qo'yish, murg'aklik vaqtidan qalbiga imon urug'ini ekish, uning uy ichidagi tarbiyasi, uydan tashqaridagi yurish-turishini nazorat qilish, yaxshilar bilan oshno bo'lishiga e'tibor qaratish, hattoki Alloh taoloning amriga itoat etishi, qaytargan ishlaridan qaytishi, hullas bu hayotda har bir bosgan qadamiga e'tiborli bo'lish juda ham muhim. Ammo, bularning barchasi ota-onaning farzand haqiga xayrli duo qilishining o'rniga o'tadi, degani emas.
Ushbu mavzuga oid Qur'oni karim oyatlari va hadisi shariflar bilan tanishib chiqqan kishi ota-onaning o'z farzandi haqiga xayrli duo qilishi payg'ambarlar va solih kishilarning farzand tarbiyasida tutgan yo'llari ekanligiga amin bo'ladi.
Masalan, Halilulloh Ibrohim alayhissalom Alloh taolodan solih farzand berishini so'rab shunday duo qilganlar:
{ رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ } الصافات/100
ya'ni: “Ey, Rabbim! O'zing menga solih (farzand)lardan ato etgin!” (Soffot surasi, 100-oyat).
Shuningdek, Zakariyo alayhissalom Alloh taolodan Ya'qub avlodiga munosib farzand berishini so'rab duo qilganlar:
.....فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا } مريم/5-6
ya'ni: “...Endi Sen O'z dargohingdan menga bir do'st (farzand) ber.U menga va (bobom) Ya'qub nasliga merosxo'r bo'lsin va undan barchani rozi qilgin!” (Maryam surasi, 5-6-oyatlar).
Payg'ambarlarning duosi ularga farzand berilganidan keyin ham to'xtagani yo'q. Balki, chiroyli tarbiya berish bilan birga yanada ko'proq duo qilishda bardavom bo'lganlar. Masalan, Ibrohim alayhissalom o'zlari va farzandlari haqida mana bunday duo qilganlari haqida Qur'oni karimda bayon etilgan:
{ وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الأَصْنَامَ } ابراهيم/35
ya'ni: “Eslang, Ibrohim aytgan edi: “Ey, Rabbim! Bu shaharni (ya'ni, Makkani) tinch qilgin, meni va avlodlarimni sanamlarga sig'inishdan yiroq qilgin!” (Ibrohim surasi, 35-oyat).
{ رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ } ابراهيم/40 .
ya'ni: “Ey, Rabbim! Meni va zurriyotimdan (ko'p farzandlarimni) namozni barkamol ado etuvchi qilgin! Ey, Rabbimiz! Duoimni qabul et!” (Ibrohim surasi, 450-oyat).
Qur'oni karimda faqat payg'ambarlarning o'z farzandlari haqiga qilgan duolarigina zikr etilmagan, balki boshqa solih zotlar ham o'z farzandlari haqiga duo qilganlari aytalgan. Masalan, qirq yoshga etgan bir solih inson ham o'z farzandi haqida shunday duo qilgan:
{.... وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ } الأحقاف/15
ya'ni: “...va men uchun zurriyotimni isloh et! Albatta, men Senga (gunohlarimdan) tavba qildim va albatta, men musulmonlardandirman”, – deydi” (Ahqof surasi, 15-oyat).
Shuningdek, “Rahmonning bandalari” deb vasf qilingan kishilar ham o'z farzandlari haqida doimo shunday duo qilishlari aytilgan:
{ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا } الفرقان/74
ya'ni: “Ular: “Parvardigoro, xotinlarimizdan va zurriyotlarimizdan bizlarga ko'z quvonchini baxsh et va bizlarni taqvodorlarga peshvo qilgin!” – deydigan kishilardir” (Furqon surasi, 74-oyat).
Hadis kitoblarida Payg'ambar alayhissalomning o'z farzandlari, nabiralari haqlariga duo qilganlari, sahobalarning ham o'z farzandlari haqiga xayrli duo qilganlari rivoyat qilingan. Imom Buxoriy rahmatullohi alayhi o'zlarining Sahih to'plamlarida Ibn Abbos raziyallohu anhudan rivoyat qilib keltiradilar, u kishi aytganlar:
( ضَمَّنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ اللَّهُمَّ عَلِّمْهُ الْكِتَابَ )
ya'ni: Rasululloh sallallohu alayhi vasallam meni bag'irlariga bosib: “Allohim bunga Kitobni ta'lim bergin”, deb duo qildilar.
Imom Buxoriyning Sahihlaridagi yana bir hadisda Usoma ibn Zayd raziyallohudan rivoyat keltiriladi, Payg'ambar alayhissalom Usoma ibn Zayd va Hasanni qo'lidan ushlab: “Allohim, men bu ikkisini yaxshi ko'raman, Sen ham bularni yaxshi ko'rgin”, deb duo qilar edilar.
Qur'oni karim va Payg'ambar alayhissalomning ta'limotlaridan chalg'imagan ummatning salaflari farzandlarini tarbiyalash borasida qanchalik g'ayrat qilishlariga qaramay, ularning xaqiga xayrli duo qilishni aslo tark etmaganlar. Rivoyat qilinishicha, ulug' tobeinlardan sanalmish Fuzayl ibn Iyoz rahmatullohi alayhi farzandi Ali haqiga shunday duo qilgan ekanlar:
اللهم إني اجتهدت أن أؤدب علياً فلم أقدر على تأديبه، فأدبه لي
ya'ni: Allohim, men o'g'lim Alini odobli qilishga harchand harakat qildim, ammo qurbim etmadi, bas O'zing menga uni tarbiyali qilib ber.
Ushbu duoning barakotidan Ali ibn Fuzayl rahmatullohi alayhi ulug' olim bo'lib etishdilar. Imom Nasaiy rahmatullohi alayhi Ali ibn Fuzaylni “Siqa” (ishonchli) “Ma'mun” (omonatli), deganlar. Abdulloh ibn Muborak: “Odamlarning eng yaxshisi Fuzayl ibn Iyoz, undan ham yaxshirog'i o'g'li Alidur”, deganlar. Sufyon ibn Uyayna esa: “Men Fuzayldan va uning o'g'lidan ko'ra Allohdan ko'proq qo'rqadigan biror kimsani ko'rmadim”, deganlar.
Hozirgi davrimizda ham farzandlari tarbiyali, salohiyatli bo'lgan qaysi bir insondan: farzandingizning ahli solih bo'lishining siri nimada? – deb so'rasangiz, albatta, ularning haqiga ko'p duo qilishini aytishi turgan gap.
Shunday ekan, farzandlarining holatidan shikoyat qilayotgan ota-onalarga tavsiyamiz shuki, Alloh taolo farzandlaringizni ahli solih bo'lishi uchun sizga katta imkoniyat berib qo'yibdi. U ham bo'lsa, ularning haqiga yaxshi duo qilmog'ingizdir. Zinhor, ularni qarg'amang, mudom xayrli duo qilishdan erinmang. Zero, ota-onaning o'z farzandi haqida qilgan duosi so'zsiz ijobatdir.
O'zbekiston musulmonlari idorasi
raisining birinchi o'rinbosari
Homidjon Ishmatbekov
Bu mavzuda salaflarimizdan kelgan bir qancha ta’sirli rivoyatlar bor. Quyida ularning ayrimlarini keltiraman:
1. Shaqiq Balxiy rahimahulloh aytadi:
"Men xushu’ni Isroil ibn Yunusdan o‘rgandim. Biz uning atrofida edik, u o‘ng tomonida kim bor, chap tomonida kim borligini bilmasdi — oxirat haqida tafakkur qilardi".
2. Yusuf ibn Asbat rahimahulloh aytadi:
"Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh menga xufton namozidan so‘ng: "Tahorat idishini (obdasta) bergin", dedi. Unga berdim. U o‘ng qo‘li bilan olib, chap qo‘lini o‘ng qo‘lining ustiga qo‘ydi va tafakkurga cho‘mdi. Men uxlab qoldim, so‘ng saharda turdim — qarasam, idish hali ham qo‘lida. "Tong otdi", dedim. U esa bunday dedi: "Sen idishni bergan paytingdan buyon shu holda oxirat haqida tafakkur qildim".
3. Abdulloh ibn Muborak rahimahullohdan rivoyat:
U Suhayl ibn Adiyni sukunatda, tafakkurda ko‘rib:
"Qaysi nuqtaga yetding?" deb so‘radi.
U: "Sirot ko‘prigidaman", deb javob berdi.
4. Muhammad ibn Vase’ rahimahullohdan rivoyat:
Basralik bir kishi Abu Zarr vafotidan keyin uning xotini Ummu Zarrga borib, uning ibodatini so‘radi. U bunday dedi: "Abu Zarr kun bo‘yi uyning bir chetida tafakkur qilib o‘tirardi".
5. Ummu Dardo (Abu Dardoning xotini) aytadi:
"Abu Dardo roziyallohu anhuning eng afzal ibodati — tafakkur va ibrat olish edi".
6. Sirriy Saqatiy rahimahulloh aytadi:
"Har kuni burnimga qarayman — yuzim qorayganmi, deb. Tanish joyda o‘lishni yoqtirmayman — yer meni qabul qilmay qo‘ysa, sharmanda bo‘lishdan qo‘rqaman".
7. Abu Shurayh rahimahulloh haqida:
Bir kuni u yurib ketayotgan edi, to‘xtab, ko‘ylagini boshiga tashlab, yig‘lashga tushdi.
Uni ko‘rib: "Nima uchun yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U bunday javob berdi: "O‘tgan umrimni, kam amalimni, yaqinlashgan ajalimni tafakkur qildim".
8. Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bir kuni yig‘ladi. Sababini so‘rashdi. U bunday dedi: "Dunyo va uning shahvatlari haqida o‘yladim. Ular tugamay turib, achchiq alam bilan almashadi. Agar buning o‘zida ibrat bo‘lmasa ham, aqlli kishi uchun unda pand nasihat bor. Endi o‘z holingizga qarang, ahli oilangiz, yaxshi ko‘rgan kishilaringiz bilan bugun jam bo‘lib turibsiz, ertagachi? Ertaga esa, albatta ulardan ajralish bor".
9. Dovud Toiy rahimahullohning holati:
U to‘lin oy kechasi uyning tomiga chiqdi. Osmonga qarab Osmon va yerning yaratilishi haqida tafakkurga cho‘mdi va yig‘lay boshladi. Shunchalik qattiq ta’sirlandiki, tomdan qo‘shnisining hovlisiga yiqilib tushganini sezmay qoldi. Qo‘shni uni o‘g‘ri deb o‘ylab, qilichiga yopishdi. Ammo kelib qarasa — Dovud ekan. "Qanday qilib tomdan tushib ketding?" - deb so‘radi. Dovud: "Qanday yiqilganimni sezganim yo‘q", deb javob berdi.
10. Sufyon Savriy rahimahulloh haqida:
U do‘stlari bilan o‘tirgan edi, chiroq o‘chib qoldi. Hamma yoqni zulmat qopladi. Keyin chiroqni yoqishdi. Qarasalar, Sufyonning ko‘zlaridan oqayotgan yoshi yuzi yuvyapti. Undan: "Senga nima bo‘ldi, nega yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U: "Shu onda qabr zulmatini esladim…", deb javob berdi.
Xulosa:
Salafi solihlar har bir holatda tafakkur qilganlar — taom yeganda, yurganda, yotganda, hatto suv idishini ushlab turgan paytda ham oxiratni eslab yig‘lardilar. Ular uchun tafakkur — ibodatning qalbi edi.
Homidjon qori ISHMATBЕKOV