Олди-сотди муносабатларини ўрганишдан асосий мақсад савдо масалаларидаги ҳалол ва ҳаромни ажратиб олишдир. Буларнинг ораларини ажратиб олиш шу қадар муҳимлигидан Имом Муҳаммадга: “Зуҳд-тақво ҳақида китоб ёзмайсизми? дейишганида у зот: “Савдо-сотиқ ҳақида китоб ёзиб қўйганман-ку” деб жавоб берган экан. Яъни улуғ имом бу сўзи билан зуҳд ҳаромдан сақланиб  ҳалолдан озиқланиш орқалигина вужудга келишига ишора қилган. “Савдо-сотиқ”нинг шаръий маъноларини ўрганишдан аввал унинг луғавий маъносини ўрганишга ҳаракат қиламиз: Араб тилидаги  بَيْعٌ калимасидан “савдо-сотиқ”, “савдолашиш” каби маънолар тушунилади. Бу калиманинг кўплиги  بُيُوعٌ бўлади. Шу маънода  بَيْعٌ بِالتَّجْزِئَةِ  сўзидан – “чакана савдо”,  بَيْعٌ بِالْجُمْلَةِ сўзидан “кўтара савдо” маънолари англашилади. Ўзбек тилида ҳам савдо-сотиқ деганда сотадиган ва сотиб оладиган тараф тушунилади. 

Ислом ҳуқуқида “савдо-сотиқ” деганда нарсаларни бир-бирига айирбошлашга, сотиб олишга тушунилади.

Аввало, савдо қонуний бўлиши учун сотувчидан ийжоб (таклиф) ва харидордан қабул амалга ошиши лозим. Савдодаги ийжоб ва қабул ислом ҳуқуқида совдо битими учун қўлланиладиган иборалар ҳисобланади.

Ийжоб ва қабул кўпинча ўтган замон сийғасида (шаклида) ишлатилади (масалан: «сотдим», «олдим»). Савдода «оламан» ва «сотаман» каби келажак замон сийғаси қўлланилганда, томонлар ушбу сўзлари билан ҳозирги замонни назарда тутган бўлсаларгина савдо битими тузилган бўлади ва агар келажак замон кўзланган бўлса савдо битими тузилган деб ҳисобланмайди. Шунингдек, «оламан», «сотаман» каби ёлғиз ҳаракат маъносини англатувчи «сот», «сотиб ол» каби буйруқ маъносида келган сўзлар билан ҳам савдо битими тузилмайди. Фақат ҳозирги замонга далолат қилувчи буйруқ билангина савдо тузилади.

Масалан: олувчи: “Мана шу молни менга шунча сўмга сот”, деса; сотувчи “Сотдим”, деса савдо битади. Шунингдек, сотувчи “бу молни шунча сўмга ол”, деса; олувчи (харидор) “олдим”, деса ёки сотувчи «ол» ёки «баракасини берсин» (сотишга розилик ибораси) деса байъ (савдо) битади.

Ийжоб ва қабул оғзаки бўлгани каби ёзма шаклда ҳам бўлади.

Соқовнинг (тилсиз) таниш ишораси билан савдо битими тузилади.

«Ийжоб ва қабул”дан мақсад икки тарафнинг розилигидир. Бинобарин, шунга далолат қилувчи хатти-ҳаракатли айирбошлаш билан ҳам савдо битади ва бунга «байъ таотий» дейилади, (яъни олувчи индамай пулни узатиб, ўз навбатида сотувчи ҳам индамай товарни бериб юбориши). Масалан,  харидор индамай пулни узатса ва нонвой нонни берса байъ битган бўлади. Шунингдек, олувчи пулни бериб тарвузни олса ва индамаса савдо битган бўлади. Харидор буғдой олмоқ учун сотувчига беш юз сўм бериб, “буғдойни қанчадан сотяпсан” деганда, сотувчи “килоси юз сўм” деса ва харидор нархга ҳеч нарса демасдан беш килограмм буғдой тортиб беришни сўраса, сотувчи “эртага бераман” деса ҳамда ўрталарида ийжоб ва қабул бўлиб ўтмаса ҳам, савдо барибир битган бўлаверади. Ҳатто эртасига буғдойнинг килоси 150 сўмга чиқса ҳам сотувчи 50 сўм зарарига бўлса ҳам сотишга мажбур бўлади.

Аксинча, буғдойнинг баҳоси эртасига тушган бўлса, олувчи аввалги тўлаган нархи билан олишдан бош тортолмайди. Шунингдек, харидор «бу гўштнинг фалон еридан бунча сўмлик менга тортинг» деса, қассоб уни кесиб тортса савдо битиб, харидор ушбу бўлим гўштни рад қила олмайди.

Ўзаро олди-берди йўли билан (лафзсиз) савдо-сотиқ муносабатлари ҳозирги замонамизда кенг тарқалган бўлиб, бу хусусда фақиҳлар турли хил фикр билдирадилар. Жумҳур уламолар (моликий, ҳанбалий, ҳанафийлар) бундай савдонинг жоизлигини такидлайдилар. Шофеъийлар эса байъ фақат ийжоб ва қабул асосида тўғри бўлади деган фикрни айтадилар. Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳу алайҳ: Бундай савдо қимматбаҳо бўлмаган товарларда (кийим-кечак, озиқ-овқат ва бошқалар) жоиз. Қимматбаҳо нарсаларда (уй, завод, боғлар) эса жоиз эмас”, деганлар.

“Ихтиёр” китобида: “Байъ ўтган замон лафзидаги ийжоб (сотдим) ва қабул (сотиб олдим) билан ва шу сўзларнинг маъносини ифодалайдиган барча сўзлар билан боғланади. Шунингдек ўзаро олди-берди йўли билан ҳам савдо боғланади”- дейилган. Абу Ҳанифанинг шогирди Имом Муҳаммад бу савдо қимматбаҳо нарсаларда ҳам арзон нархли товарларда ҳам жоизлигини айтадилар. Чунки ийжоб ва қабулдан кўзланган мақсад розиликдир. Бу ерда икки томон розилиги бор. Кархий ҳам “Ўзаро олди-берди билан одатга биноан савдо боғланади”, деган фикрни билдирганлар.

Замонамизнинг фиқҳшунос олимларидан Муҳаммад Али ас-Собуний ўзининг “Фиқҳ ул-муамолот” асарида савдо-сотиқнинг қуйидаги турларини кўрсатиб ўтган: “Байънинг тўрт тури бор ва уларнинг ҳар бири ўзига хос ном билан аталади:

1. Байъул-муқояза
2. Сарф
3. Пул эвазига сотиш
4. Салам савдоси

Муқояза савдосида товарни товар эвазига сотиш назарда тутилади. Масалан, буғдойни майизга, хурмони арпага, отни ҳовлига, сариёғни асалга ва бошқалар. Бу савдо кўпроқ олдинги даврларда муомалада бўлган. Чунки ўша вақтларда дирҳам, динор, танга пуллар муомалада кам бўлган. Шу тариқа савдо муомалаларини амалга оширишган. Савдонинг бу тури “байъул-муқояза” яъни, бартер-айрибошлаш савдоси деб аталган. Бу савдонинг жоизлигига Бухорийнинг “Саҳиҳи”да келган ҳадиси далил бўлади: “Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши: “Ҳунайн ғазотидан қайтиш вақтида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга йўлга чиқдик. Совутимни бани саламадаги бир боғ эвазига сотдим. Бу менинг исломга кирган вақтимдаги дастлабки мулким эди” дедилар. Саҳоба Абу Қатода уруш вақтида кийган совутини Мадинаи Мунаввара атрофидаги бир боғ эвазига сотганида бу савдога Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам эътироз қилмадилар. Ўша ҳодиса бу савдонинг жоиз эканига далолат қилади.

Сарф – пулни пулга сотишлик савдоси. Масалан, тиллони кумушга, дирҳамни динорга, жунайҳни долларга, Сурия пулини Миср пулига сотишлик. Бунда сотилаётган нарса ҳам сотиб олинаётган нарса ҳам  пулдир. Бу савдода ҳеч қандай товар ва ҳеч қандай мато иштирок этмайди. Бу савдо тури ҳам инсонларнинг  савдо-сотиқ, олди-берди муомалаларига эҳтиёжи бўлгани  сабабли фуқаҳолар иттифоқи билан жоиз деб топилган. Бу савдо билан шуғулланувчи шахслар “саррофлар” деб аталган.

Молларни, товарларни пул эвазига сотиш – улар тарозида тортиладиган, узунликда ўлчанадиган бўлиши ҳам мумкин. Савдонинг бу тури муомалада кенг тарқалган бўлиб, барча асрларда бу савдодан фойдаланиб келганлар.

Савдонинг яна бир тури бор. Унда нақд пулга келажакда тайёр бўладиган товар сотиб олинади. Бу савдо тури “салам савдоси” ёки “салаф савдоси” деб аталади. Масалан, деҳқондан буғдой, арпа, пахта сотиб олиш. Бу савдода пул олдиндан нақд тўлаб қўйилади, товар эса келажакда ҳосил йиғим-терими вақтида топширилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага келган вақтларида инсонлар хурмога икки йил-уч йил олдиндан пул тўлаб қўяр эдилар. Шунда Расулуллоҳ: “Кимки бирор нарсага пул тўлаб қўймоқчи бўлса, миқдорини, вазнини ва вақтини белгилаб қўйсин”, дедилар[1].

“Ғиёс ул-луғот”да салам савдоси шартлари ҳақида бундай дейилади: “Салам- байъ навларидан бўлиб, бир нарса тайёр бўлишидан олдин унинг баҳосини беришдир, у нарса шаръий етти шарт асосида бўлади:

биринчи, маҳсулотнинг жинси, чунончи, буғдой ёки арпа ёки нўхат;

иккинчи, маҳсулотнинг нави, чунончи, қизил ёки оқ;

учинчи, миқдори, чунончи, бир ман ёки икки ман;

тўртинчи, васфи (сифати), чунончи, биринчи қисми ёки иккинчи қисми, суғорилган ёки суғорилмаган (лалми), таркиби тозаланган ёки тозаланмаган;

бешинчи, муҳлати, яъни ваъда вақти, масалан, йигирма кун ёки бир ой;

олтинчи, маҳсулотни топшириш жойи, яъни муқаррар қилинган жинсни етказиб бериш макони;

еттинчи, раъсул-мол, яъни маблағни тайин қилиш, масалан, ўн рупия ёки йигирма рупия”.[2]

Ҳанафий мазҳабининг фикрига кўра, мавжуд бўлмаган нарсанинг савдоси ботилдир (бекордир)[3]. Масалан, бир дарахтнинг ҳеч ҳам кўрилмаган мевасини сотишга йўл қўйилмайди. Қўлга беришнинг (топшириш) имконияти бўлмаган нарсани сотишлик мумкин эмас. Масалан, дарёда ётган ва чиқариш мумкин бўлмаган қайиқни ва тутиб олинмаган балиқнинг ва ҳаводаги қушнинг савдоси манъ қилинган. Элда мол (товар) ҳисоб қилинмайдиган, баҳоланиши мумкин бўлмайдиган молнинг савдоси тақиқланган. Исломда қийматга эга бўлмаган мол эвазига сотиб олиш, шунингдек, мавҳум нарсанинг савдоси исломда фосид иш деб баҳоланади, (бузилган савдо назарда тутиляпти). Масалан, сотувчи олувчига “мулкимдаги барча нарсани сенга шунча сўмга сотаман” деса, олувчи “оламан” деса ва лекин у нарсалар олувчига маълум бўлмаса, савдо фосид ҳисобланади.

Бугунги кунда юртимизда ҳуқуқий демократик давлат қуриш, фуқаролик жамияти барпо этиш жараёни давом этмокда. Бундай шароитда халқимизни, айниқса, ёшларни миллий қадриятларимизга ҳурмат, диний бағрикенглик ва аждодлар меросига содиқлик руҳида тарбиялаш катта аҳамият касб этади, албатта. Бу мақсадга эришишда, буюк аждодларимиз, жумладан, ислом ҳуқуқшунослари алломалари асарларида кўтарилган умуминсоний ғоялар, қадимий миллий ва диний анъаналар, ҳуқуқий меъёрларни ўрганиш, зарур ўринларда уларни ҳаётга татбиқ этишни билиш ғоят муҳимдир. 

М.ЭРКАЕВ,

“Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим  юрти ўқув  ишлар бўйича мудир ўринбосари

[1] Муҳаммад Али ас-Собуний, “Алфиқҳу-шаръий ал-муяссар фи зуъил-китаб ва ас-сунна”, мактабатул-асриййа, 2008й.

[2] Муҳаммад Ғиёсуддин Ромпурий-Мустафоободий. “Ғиёсул-луғот”, биринчи китоб, 433-бет

[3]  Бурҳониддин Марғиноний. «Ҳидоя» (араб тилида).Қозон.1904.й.3.ж. савдо китоби.

Иордания ҳукумати қиролликдаги барча масжидлар яқинда қуёш энергиясидан фойдаланишга ўтишини  эълон қилди.

Иордания араб мамлакаталари ичида қуёш энергиясидан фойдаланиш бўйича етакчи ўриндадир.

Иордания вақф ва Исломий ишлар вазирлиги ҳамкорлигида амалга оширилаётган лойиҳада мамлакатдаги 6000 масжид тепасига қуёш батареялари ўрнатиш мақсад қилинган.

Иордан расмийлари хабарига кўра, мамлакатда ҳар йили 150 та масжид қурилмоқда.

4 май куни Россия Федерациясининг Санкт-Петербург шаҳрига жўнаб кетган Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакиллари шу куни Санкт-Петербург ва Шимоли-ғарбий минтақа мусулмонлари идораси раиси, муфтий Равиль Панчеев билан учрашди.

Учрашувда Р.Панчеев Ўзбекистон ҳукумати ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳақида илиқ гаплар айтди. Айниқса, диний экстремизга қарши курашиш борасида ўзбекистонлик имомлар иши эътиборга лойиқ эканини таъкидлаб, мазкур делегацияни таклиф қилишдан мақсад улар билан тажриба алмашиш эканини маълум қилди. Р.Панчеев ушбу ташрифнинг аҳамиятига тўхталар экан, унинг, айниқса, Санкт-Петербургда яшаб, меҳнат қилаётган ўзбекистонликлар учун зарурлиги, уларга ўз она тилларида маъруза қилиш, уларни турли бузғунчи оқимлар таъсиридан сақлашга хизмат қилади, деди.

Шундан сўнг Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси ўринбосари Иброҳим Иномов Ўзбекистон мусулмонлари идораси номидан Санкт-Петербург мусулмонлари идорасига ва муфтий ҳазратларига таклиф учун миннатдорчилик билдириб, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳар қандай бузғунчи гуруҳларга қарши курашишда ҳамкорликка тайёр эканини билдирди. И.Иномов учрашув сўнгида Р.Панчеевга диний идора томонидан нашр этилган янги нашрлардан намуналар тақдим этди.

Учрашувда Россия ОАВ мухбирлари ҳам иштирок этиб, йиғилиш тафсилотларини даврий нашрлар ва интернет саҳифаларида ёритди.

Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг
Халқаро алоқалар бўлими
MUSLIM.UZ

Яратганга шукрки, масжидларимиз сони кўпайиб, намозхонлар сони ҳам ортиб бораётир. Яқинда президентимиз буюк аллома бобомиз Имом ат-Термизий номидаги жоме масжидини тубдан қайта қуриш, атрофларини гўзал масканга айлантириш юзасидан муҳим кўрсатма ва топшириқлар берди.

Юртимиз масжидларида яйраб ибодат қилиш учун ҳамма шароитлар муҳайё. Таҳоратхонага кирсангиз,топ-тоза: жўмракнинг бошини бир тарафга  бурасангиз, иссиқ сув; бошқа томонга бурсангиз совуқ сув; ўртасига олсангиз илиқ сув. Оёқни артиш учун алоҳида, юз учун алоҳида сочиқ. Истасангиз, иссиқ шамол пуркагич мослама ҳам ишлаб турибди. Намозхонага тўшалган гиламларнинг майинлиги оёғингизга ёқиб танангиз роҳатланади...

Бундай қулай шароитлар дунёнинг кўплаб мамлакатларида йўқ. Буни ўз кўзи билан кўриб келган юртдошларимиз кўп... 

Алишер Навоий ҳазратлари намозга бепарво бўлган бир ўспирин ҳақида қизиқ воқеани ёзган экан. Мазмуни бундай: иймонли-эътиқодли, тақводор бир одамнинг ўйинқароқ боласи бор экан. Отаси ана шу боласига намоз ўқитишнинг ҳамма усулларини қўллаб кўрибди – бўлмабди.

Фарзандининг боши саждага тегмай улғаяётганидан куйган донишманд ота ўғлига намоз ўқитишнинг антиқа усулини ўйлаб топибди. Бир куни ўғлини ёнига ўтқазиб кўп яхши гаплар гапирибди. Кейин айтибдики, “Эй дилбандим, сенга бир таклифим бор: агар намозни ҳеч канда қилмай қирқ кун ўқисанг, қирқ танга мукофот бераман”, дебди. Бу таклифга ўғли дарҳол рози бўлибди ва қирқ кун намозини ўқибди. Кейин отасидан ваъда қилинган мукофотни талаб қилибди.

Отаси: “Болажоним, одам бир ишни узлуксиз қирқ кун қилса, унга ўша иш одат бўлади. Мен сени намозга қизиқтирай, зора, шу билан намозга кириб кетса, дея умид қилиб қирқ кун деган эдим”, дебди. Буни эшитган ўғли отасига қараб туриб: “Билувдим бермаслигингизни, шунинг учун ҳамма намозни таҳорат олмасдан ўқиган эдим”, дебди.

Бундан ташқари, намоз ўқилаётгандаги ҳолатлар ҳам бор. Намоз ўқишни бошлаганингиз заҳоти шайтон васваса қиладими, одамнинг нафсими – қаёқдаги бемаза нарсалар эсга келаверади. Ҳар хил нарсалар ёдига тушавергани, арзимас нарсалар ҳам кулгили туйилаверганидан қийналиб кетган бир киши дўстидан: “Намозда нимани эслайсан?” деб сўраган экан, айни шу кайфиятда юрган дўсти “Худодан бошқа ҳамма нарсани” деб жавоб берибди.

Ана шундай кераксиз хотиралар оқибатида одам намознинг завқини ҳис қилолмай қолади, ҳатто қайси сура ўқилаётганини ҳам эътибордан қочириб қўяди. Шайх Саъдийнинг “Гулистон”ида ёзилишича, бир одам кечқурун катта дастурхон тузатибди, сархил таомлар тайёрлатибди. Сўнг ўғлига: “Масжидга бориб пойлаб тур, одамлар шом намозидан чиқади. Намозхонларнинг ҳаммасини уйга бошлаб кел”, дебди. “Хўп бўлади”, деб чиқиб кетган болакай масжид эшигининг олдида туриб чиққан одамдан: “Имом Фотиҳадан кейин қайси сурани ўқиди?” деб сўрайверибди. Одамлар бошини сарак қилиб “билмадим” деб чиқиб кетаверибди. Фақат битта одам “фалон сурани” деб жавоб берибди. Бола ўша одамни уйига эргаштириб келибди-да, отасига “Масжидда битта намозхон бор экан, ўшани олиб келдим”, дебди.

Қизиқ, ўша бола бугун ҳам масжидларимизга келса, қанча одамни намозхон ҳисоблар экан... 

Иймонингизни имтиҳон қилиш учун “Нега намоз ўқийсиз?” деган саволга берилган қуйидаги жавоблардан бирини танлаб кўрмайсизми?  

• Аллоҳ буюргани учун
• Отанинг тергашлари таъсирида
• Эрнинг мажбурлаши сабабли (аёллар учун)

4- Эл кўзи учун

5- Намознинг ҳузурбахшлиги учун

6- Ибодатимизни намойиш этмоқ учун

7- Ўша вақт шу ибодатни қилиш ботинимиздан келгани учун

8- Аллоҳ таолонинг бизга кўрсатган икромининг шукронаси учун

9- Намозни ташлаб қўйишнинг оғир гуноҳ эканини тушунганимиз учун

10- Кўнглимиздаги шубҳа-гумоннни яшириш учун

11-Намоз ўқиш урф бўлгани учун

Дамин ЖУМАҚУЛ,

журналист

Иккинчи жаҳон  уруши қатнашчиси Гамик Закиевни Қизил Юлдуз ордени билан мукофотлаш тўғрисидаги буйруқ расман бундан 72 йил бурун чиққан эди.

Унга ўша мукофотни топшириш тантанаси Ўзбекистон мудофаа вазири ўринбосари генерал-лейтенант Баҳодир Тошматов ва Россия федерациясининг мамлакатимиздаги элчихонасининг ҳарбий атташеси Сергей Чернышев иштирокида Бухорода бўлиб ўтди.

211-ўқчи дивизияси командири кичик лейтенант Закиев 1944 йилнинг 7 ноябрида Чехословакияни озод қилишда кўрсатган жасорати учун тақдирланган эди. 92 ёшга тўлган уруш ветерани бугунги кунда кўплаб фарзандлари ва набиралари ардоғида умргузаронлик қилмоқда.