В главную мечеть Медины – мечеть Пророка Мухаммада (салляллаху алейхи ва саллям) – опять вернутся ковры в молитвенный зал, которые прежде были полностью убраны с пола из-за пандемии.
В первый день месяца Мухаррам по распоряжению шейха Абдуррахмана Ас-Судайса, главы президиума по делам Двух Святынь, в Мечеть Пророка (салляллаху алейхи ва саллям) привезли в мечеть 7 тысяч ковров.
По данным islamisemya.com, все ковры будут распределены в мечети и на территории вокруг нее. При этом на одном ковре смогут совершать молитву 3 человека, соблюдая социальную дистанцию. Отныне расстояние между верующими должно быть 1,5 — 2 метра.

Пресс-служба Управления мусульман Узбекистана

Еще одна византийская церковь в Стамбуле может разделить судьбу собора Святой Софии, сообщает турецкая газета Hurriyet.
Президент Турции Реджеп Тайип Эрдоган распорядился превратить в мечеть храм Христа Спасителя в Полях, также известную как монастырь Хора. В настоящее время в этом здании, насчитывающим тысячелетнюю историю, располагается музей. Как ожидается, процесс преобразования займет не больше месяца. До конца сентября здесь должны начаться намазы.
Как сообщает "Российская газета", христианские фрески будут закрыты специальными экранами, на полу появятся молельные ковры.

Пресс-служба Управления мусульман Узбекистана

Мурсал луғатда: исми мафьул, ўзаги (الإرسال) «қўйиб юбормоқ» маьносида, аммо (الإطلاق)  «очиқ қолдирмоқ» маьносида қўлланилади (Қомусул Муҳит). Яьни мурсал ҳадис санади очиқ қолдирилиб, маьлум ровий билан қайд этилмаган ҳадисдир.

Истилоҳда: Тобен ҳадис санадида ўзи билан ўртада бирон ровийни восита қилмай, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берган ҳадисдир. Тобеиндан мурод - хоҳ кичик, хоҳ ёши улуғ тобеин эьтиборга олинади [Саййид Абдул Можид Ғаврий: "Мўьжаму мусталиҳотил ҳадисия". Дорул Ибн Касир. Байрут].

Мурсал ҳадисга мисол:

عن سعيدِ بنِ المُسيِّب أنَّ رسولَ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عن المزابَنةِ

Саид ибн Мусаййибдан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам музобана (ўлчови, сони ёки оғирлиги билинмаган нарсаларни сотиш)дан ман қилдилар [Ибн Абдул Бар: «Тамҳид» 6/441].

Саид ибн Мусаййиб улуғ тобеинлардан саналади, ушбу ҳадисни ўзи билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўртасида ровийни восита қилмай ривоят қилган. Ҳадис санадини охиридан ровийни тушириб қолдирган. Тобеиндан кейин ровий тушиб қолиб, санад бўш қолган. Ровий саҳобий ёки эҳтимол тобеин бўлиши мумкин [Саййид Абдул Можид Ғаврий: "Мўьжаму мусталиҳотил ҳадисия". Дорул Ибн Касир. Байрут].

Махфий мурсал:

Ровий ўзи мулоқотда бўлган ёки бир замонда яшаган одамдан бевосита ўзи эшитмаган ҳадисни ривоят қилиши махфий мурсалнинг бир кўринишидир.

Махфий мурсал ҳадисга мисол:

حدثنا إبراهيم بن عبد لله الهروي، نا هشيم، أنا يونس بن عبيد، عن نافع، عن ابن عمر، قال: قال رسول الله : «مطل الغني ظلم، وإذا أحلت على ملئ فاتبعه «

«Илалул кабирда» ривоят қилинган ҳадис Иброҳим ибн Абдуллоҳ ал-Ҳиравий, Ҳушайм ва Юнус ибн Абид бизга Нофеь ва Ибн Умардан ривоят қилган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Имкони бор кишининг (карзни бермай) чўзиши зулмдир. Кимнинг қарзи ўзига тўқ одамга хавола қилинса, ўшанга борсин», дедилар [«Илалул кабир». 194. «Сунану Термизий». 1309. «Сунану ибн Можа». 2404. «Муснаду Имом Аҳмад». 5395].

Ҳадиснинг зоҳирий санади муттасил (узилмаган). Юнус ибн Абид Нофеь билан замондош бўлган. Нофеьдан ҳадис эшитган. Лекин муҳаддислар: «Юнус Нофеьдан бу ҳадисни эшитмаган», дейдилар. Имом Бухорий: «Юнус ибн Абид ҳадисни Нофеьдан эшитган деб ўйламайман» деган. Бу фикрни Имом ибн Маин, Аҳмад ибн Ҳанбал, Абу Ҳотим ҳам тасдиқлайдилар. Шу сабаб, махфий мурсал ҳадис деб ҳисобланади [«Жомеьут таҳмил» 377. «Таҳзибут таҳзиб» 4/472].

Саҳобийнинг мурсали:

Саҳобий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳадис ривоят қилган бўлиб, саҳобийнинг ёш бўлганлиги ёки кечроқ Исломни қабул қилгани ёки бошқа сабаб, ҳадисни эшитмаганлиги билинган ҳадис –саҳобийнинг мурсал ҳадиси дейилади.

Саҳобийнинг мурсал ҳадисига мисол:

قول السيدة عائشة رضي الله عنها : أول ما بديء به رسول الله ٠ من الوحي الرؤيا الصالحة في النوم، وكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح، وحبب إليه الخلاء، فكان يخلو بغار حراء فيتحنث فيه - وهو التعبد - الليالي ذوات العدد قبل آن ينزع إلى أهله ويتزود لذلك، ثم يرجع إلى خديجة فيتزود لمثلها حتى جاء ه الحق وهو في غار حراء.... الحديث

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бошланган илк ваҳий уйқудаги солиҳ тушдир. У зот бирор туш кўрсалар, тонг ёруғидек аниқ ўнгидан келмай қолмас эди. Сўнгра у зотга холи қолиш маҳбуб қилинди. Ҳиро ғорида холи қолиб, аҳллари олдига тушмай, бир неча кеча "таҳаннус", яъни ибодат қилар эдилар. Бунинг учун озуқа ғамлаб олар эдилар. Сўнгра Хадичанинг олдига қайтиб, яна ўшанча озуқа ғамлаб олар эдилар. Ниҳоят, Ҳиро ғорида эканларида у зотга ҳақ келди..." [Имом Бухорий: «Саҳиҳ». Бадьул ваҳий боби: 3].

Оиша розияллоҳу анҳо онамиз илк ваҳий келганда ҳозир эмасдилар. Илк ваҳийнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келганини кимдан эшитганлари маьлум эмас. Ҳадис мурсал ҳадис саналади, лекин муҳаддислар ҳадисни саҳобийнинг мурсали деб номлашади.

Саҳобийнинг мурсал ҳадисининг ҳукми:

Барча муҳаддислар саҳобийнинг мурсалини муттасил (узлуксиз) ҳадис деб эьтибор қилишади. Саҳобийнинг мурсалини зарари йўқдир. Ҳадиснинг бошқа шартлари мавжуд бўлса, саҳобийнинг мурсали қабул қилинади. Чунки саҳобийнинг ривояти саҳобийдан бўлади. Барчамизга маълумки саҳобалар одил кишилар ҳисобланади.

Тобеинлардан мурсал ҳадис ривоят қилган ровийлар:

1.Мадина аҳлидан Саид ибн Мусаййиб (вафоти 94.ҳ/713м).

2. Кўфа аҳлидан Ато ибн Абу Рабоҳ (вафоти 114.ҳ/733м).

3.Миср аҳлидан Саид ибн Ҳилол (вафоти 135.ҳ/753м).

4.Шомдан Макҳул Дамашқий (вафоти 112.ҳ/731м).

5.Басрадан Ҳасан ибн Ясор Абулҳасан ал-Басрий (вафоти 110.ҳ/729м).

6.Кўфада аҳлидан Иброҳим ибн Язид Нахайилар (вафоти 96.ҳ/715м) кўплаб мурсал ҳадис ривоят қилганлар. [Саййид Абдул Можид Ғаврий: «Мўьжаму мусталиҳотил ҳадисия» 696. Дорул Ибн Касир.Байрут].

Мурсал ҳадислар ҳақида китоб тасниф этган муаллифлар:

Мурсал ҳадисларни жамлаб, китоб тасниф этган мусаннифларнинг энг машҳурлари:

1. Имом Абу Довуд Сулаймон ибн ал-Ашьас ас-Сижистоний (вафоти 275.ҳ/889.м) «Маросил» китобини тасниф этган. Китоб фиқҳий бобларга асосланиб тартибланган. Китобда ҳадислар сони 544тага етади. Китобда ровийлар санадлари зикр этилган ҳолда нашрдан чиққан. Санадлари зикр этилмаган нусхада ҳам нашр этилган.
2. Имом Абу Ҳотим Абу Муҳаммад Абдураҳмон ибн Муҳаммад ибн Идрис ал-Ҳанзалий ар-Розий (вафоти 327.ҳ/939.м) «Маросил» китобини тасниф этган. Китобда саҳобалар исмлари алифбо тартибида жамланган. Китоб нашрдан чиққан.
3. Абу Бакр Аҳмад ибн Ҳорун ал-Бардижий (вафоти 301.ҳ/914м) «Баёнул маросил» китобини тасниф этган.
4. Ҳофиз Салоҳиддин Абу Саид Халил ибн Кайкелди ал-Алоний (вафоти 861.ҳ/1457м) «Жомеьут таҳсил би-аҳкомил маросил»(Мурсал ҳадисларнинг хулосасини жамлаш) китобини тасниф этган. Муаллиф китобида санаддаги узилишлар ва мунқатеь (санади узилган) ҳадисларни мисоллар билан келтирган. Ҳадисларни мурсал ривоят қилувчиларни табақасини эслатиб ўтган [«Манҳажу нақд фи улумил ҳадис» 399. «Тайсиру мусталаҳи улумил ҳадис» 71-73. «Ал-ийзоҳ фи улумил ҳадис» 135-141. Саййид Абдул Можид Ғаврий: «Мўьжаму мусталиҳотил ҳадисия» 696-697. Дорул Ибн Касир. Байрут].

Мурсал ҳадисга амал қилишда ҳадис уламоларнинг қарашлари.

Мурсал ҳадис заиф ҳадис бўлиб, тўқима ҳадислардан эмаслигини олимлар баён қилишган. Тўқима ҳадис (мавзуъ хабар) тўқилган ёлғон бўлиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берилган хабар эканлиги маьлум. Тўқима ҳадисни ҳадис уламолари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларига қўшмайдилар ва унга ҳеч ким амал қилмайди. Аммо мурсал ҳадисгачи? Заиф ҳадисга амал қилса бўладими? Бу ҳақда уламоларга мурожаат қиламиз.

Мурсал ҳадисга амал қилиш ҳақида аҳли ҳадис ва фақиҳлар 3 хил қарашга эгалар.

1. Аҳли ҳадис қараши: Заиф ҳадис тарк қилинади ва унга амал қилинмайди.

Имом Нававий «Тақриб»да «Бу барча ҳадис ҳофизлари ва ҳадис танқидчиларини қараши» дейди. Имом Муслим «Саҳиҳ»ининг муқаддимасида [1/30] аҳли илмларнинг ҳадис ҳақидаги қарашларида нақл қилиб ўтган.

2. Фуқаҳоларни қараши: Заиф ҳадис мутлақо қабул қилинади.

Бу Имом Аъзам, Имом Молик, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал мазҳабларининг қарашлари. Имом Ғаззолий: «Барча мазҳаблар бу қарашга иттифоқ қилиб, мурсал ҳадисларда ровийнинг ишонарли бўлмоғини ва ишонарсиз ровийлардан эҳтиёт бўлишни шарт қилишган», дейди.

3. Имом Шофеьий мазҳабининг қараши: Заиф ҳадисни қабул қилиш ва рад этишда ўртача қараш.

"Катта тобеинлардан мурсал ҳадис ривоят қилинган бўлса, шу мурсал ҳадисни муттасил ҳадис билан ёки бошқа кучли мурсал ҳадис билан ё саҳобийнинг сўзи ё уламолар жамоасининг фатвоси билан қувватлантирилса мурсал ҳадис қабул қилинади ва унга амал қилинади, агар юқоридаги шартлар топилмаса мурсал ҳадис қабул қилинмайди" дейилади [Абу Довуд: «ал-Маросил». Шуайб Арноут таҳқиқи остида].

Фахритдин ХУДОЙНАЗАРОВ,

Сурхондарё вилояти Денов тумани “Ҳикмат”

жоме масжиди имом-хатиб

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 11 августда “Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорни имзолади. Бy мотуридийлик таълимотининг асосчиси бўлган Имом Мотуридий ва издошларининг илмий мероси ҳамда калом илмига кўшган бебаҳо ҳиссасини чуқур тадқиқ этиш, уларни Ўзбекистон ва бутун дунёга танитишга хизмат қилади.

Кейинги йилларда Ўзбекистонда ислом маданияти ҳамда илм-фанини янада ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Шу мақсадда бу ерда аввалроқ Бухорий, Насафий ва Термизий каби алломаларнинг илмий меросини ўрганадиган ҳамда тарғиб қиладиган илмий-тадқиқот марказлари очилган эди. Ушбу муассасалар бу муқаддас заминдан етишиб чиққан олимлар ва уларнинг илмий меросини ёш авлодга ҳар томонлама етказишга катта ҳисса кўшмокда.

Шу маънода, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадкикот марказининг ҳам аҳамияти беқиёс. Зеро, ушбу марказ ўз йўналишидаги биринчи илмий муассаса ҳисобланади. Гарчи дунё миқёсида бу борада кўплаб тадқиқотлар олиб борилган бўлса-да, билишимизча, ҳанузгача бирор мусулмон давлати, жумладан, Туркияда ҳам Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази очилмаган эди.

Имом Мотуридий ислом тафаккурида алоҳида ўринга эга шахс саналади. У ислом маданиятида диний билимларда тўғри илм ҳосил қилишнинг мезонларини ишлаб чиқди. Унинг билиш назариясида тўғри маълумотга эришишнинг уч йўли мавжуд: соғлом ақл, соғлом туйғу ва тўғри хабар. Шунга кура, у илм соҳалари ичида ақлга таянадиганларини Ақлиёт, ҳисларга таянадиганларини Ҳиссиёт ва ваҳий ҳамда хабарга асосланадиганларини Самъиёт деб атаган.

Имом Мотуридий мазкур билиш назариясини калом илмига татбиқ этиб, турли динлар қаршисида ислом эътиқодини ҳимоя қила оладиган “Китоб ат-тавҳид” асарини ёзиб қолдирди. Унинг тарафдорлари Мотуридийнинг мазкур асари ва бошқа асарларини истифода этган ҳолда,Самаркандда аҳли суннанинг “Мотуридийлик” деб ном олган ақидавий йўналишига асос солдилар. Бу марказларда мотуридийлик қарашларидан таълим олганлар ўз шогирдлари ҳамда қаламга олган юзлаб калом илмига оид асарлари воситасида Мовароуннаҳр, Хуросон. Волгабўйи. Онадўлу ва Болқон юртларида мотуридийликни кенг ёйдилар. Шу тариқа, мотуридийлик туркий жамиятларнинг диний эътиқод ҳамда тушунчасида мавжуд бўлган хорижийлик ва ботинийликка бориб тақалувчи зарарли оқимлар тарқалишининг олдини олди.

Имом Мотуридий ўзининг илмий назариясини фиқҳ илмида қўллаш орқали бу соҳада улкан ютуқларга эришди ва шунга кўра, ҳанафий фиқҳи усулини ёзиб чиқди. Аммо унииг бу борадаги иккита асари йўқолганлиги сабабли унинг усулул фиқҳга оид қарашларини “Таъвилот ал-Қуръон” ҳамда ундан кейин ҳанафий усулул фиқҳида ёзилган манбаларда акс этгани қадарича биламиз, холос. Ишонамизки, ушбу марказ тадқиқотчилари йўқолган ўша асарларни топади ва уларни ислом оламига тақдим этади. Имом Мотуридий ҳанафий фиқҳ усулини қайта ёзиш билан нафақат ҳанафийликни жонлантирди, балки Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Темурийлар ҳамда Усмонийлар даврида юзлаб олимларнинг камол топиши ва минглаб усулул фиқҳ ҳамда фуруъул фиқҳ асарларининг дунёга келишига замин ҳозирлади. Ҳанафийлик мазҳаби деярли барча туркий давлатларнинг миллий мазҳабига айланди. Марказ ҳанафий-мотуридий фиқҳ анъанасида ёзилган ва ҳали нашр қилинмаган юзлаб асарларнинг чоп этилишига раҳбарлик қилишига ишонамиз.

Имом Мотуридий фақатгина калом ва фиқҳда эмас, тафсир соҳасида ҳам янги бир замин очган. Ўзидан аввалги олимлар Қуръони каримни ривоятларга асосланган ҳолда тафсир қилиб келган бўлсалар, Имом Мотуридий ақлга таянувчи ҳамда “таъвил” деб ном олган усулда Қуръон оятларини шарҳлашга киришди. Кейинчалик тафсир илмида бу услубга “Ақлий тафсир усули” номи берилди ва бу йўналишда, аввало, ҳанафийлар, қолаверса, бошқа мазҳаб намояндалари томонидан ўнлаб тафсирлар битилди. Охирги вақтларда Мовароуннаҳр ҳамда туркистонлик ҳанафий-мотуридий олимларига оид тафсирларнинг нашрдан чиқиши билан ҳанафий-мотуридий таъвил-тафсир анъанасининг мавжудлиги яққол намоён бўлди. Бу анъанага тегишли кўплаб қўлёзмалар кутубхоналарнинг чангли токчалари ёхуд хусусий архивларда сақланмоқда. Ишонамизки, мазкур марказ ушбу асарларнинг ҳам нашр этилишида ташаббус кўрсатади.

Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази ўз тадқиқотларида калом, фиқҳ ва тафсир илмининг бугунги кун шартлари ҳамда эҳтиёжларига жавоб берадиган ҳолда янгидан барпо бўлишида ва илм оламида янги Мотуридийлар, Насафийлар, Паздавийлар, Сарахсийлар, Марғинонийлар, Яссавийларнинг етишиб чиқишида муносиб ҳиссасини қўшади. Бу ёш тадқиқотчилар эса Ўзбекистонни ўтмишдагидек ислом тамаддунининг марказларидан бирига айлантиради.

Марказ томонидан олиб бориладиган тадқиқотлар бутун ислом оламига, жумладан,Ўзбекистонда ёт оқимлар таҳдиди ва босими остидаги ёш авлодга улар билан кураш олиб бориш йўлида дастуруламал бўлиб хизмат қилади. Бугунги кунда радикализм ҳамда такфирчиликка қарши тура оладиган исломнииг энг кучли таълимоти ақл тарафдорлари сифатида танилган ҳанафий-мотуридийлар таълимотидир. Биз бу таълимотга кўр-кўрона эргашиб ва уни тадқиқ этмасдан туриб муваффаққиятга эриша олмаймиз. Аксинча, биз уни бугунги мафкуралар, фалсафий ҳамда диний оқимларга жавоб берадиган шаклда қайта жонлантиришимиз лозим.

Ҳанафий-мотуридий таълимотида ақл, илм ва ахлоқ муҳим аҳамиятга эга.

Мазкур таълимот инсоний муҳаббат ҳамда ҳамжиҳатликда яшаш асосларини мустаҳкамлайди, дин ва виждон эркинлигини қадрлайди. Ҳанафий-мотуридийлик тарихда бўлганидек бугунги кунда ҳам зўравонлик, терроризм, такфир менталитети ҳамда динни сиёсийлаштиришга қарши курашда муҳим потенциалга эга. Кўр-кўрона мутаассиблик, сохта салафийликка мотуридийлик таълимоти билангина қарши туриш мумкин.

Иккинчи томондан, ҳанафий-мотуридийликни тўғри англаш ботиний ҳаракатлар ва сўфий ақидапарастликнинг олдини олишда ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази мусулмон оламида кутубхона ҳамда архивларда сақланаётган ҳанафий-мотуридий таълимотига оид қўлёзма асарларни нашр этиши, илм оламидаги тадқиқотлар ва ҳужжатларни аниқлаб, уларнинг каталогларини яратиши ҳамда уларни интернет муҳитида тадқиқотчиларга очиб қўйиши ислом олами учун буюк бир хизмат бўлади. Бу ҳолат эса ўтмишда бўлгани каби бугунги кунда ҳам мотуридийлик таълимоти ва унга оид бажарилган тадқиқотларни ўрганиш бобида Ўзбекистонни муҳим бир марказга айлантиради. Мотуридийлик исломга доир умумбашарий чақириқларни яна такpop Имом Мотуридийнинг Ватани Ўзбекистондан туяжак.

Марказ Шарқ ва Ғарбдаги ушбу мавзуга қизиққан олимларни Имом Мотуридий ҳамда мотуридий олимларининг илмий меросини таништирадиган семинарлар, симпозиумлар, конференциялар, давра суҳбатлари ва бошқа илмий тадбирлар орқали бир ерга жамлайди. Шундай қилиб, илмий соҳадаги халқаро ҳамкорлик кучаяди ҳамда бу мерос бутун инсоният учун муносиб шаклда таништирилади.

Хулоса ўрнида айтадиган бўлсак, ушбу марказ мустаҳкам пойдевор асосига қурилди. Бундай тадқиқот марказини очиш билан Ўзбекистон бошқа ислом мамлакатлари учун намуна бўлди. Ўз тадқиқотлари билан ушбу марказ сохта салафийлик ва диний радикализм муаммосига дуч келган мусулмон оламига мазкур масалаларни ҳал қилиш учун муҳим ечимларни тақдим этади. Шу сабабли Ислом конференцияси ташкилотига аъзо давлатлар марказ фаолиятини қўллаб-қувватлашда ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдамларини аямасликлари лозим.

Имом Мотуридий халкаро илммий-тадқиқот марказининг, аввало, Ўзбекистонга, қолаверса, барча туркий давлатларга, мусулмон оламига ва бутун инсониятга фойдали бўлишини тилаймиз. Бундай марказнининг изланишлари ҳамда фаолиятига ҳисса қўшиш мен учун ҳам шарафдир. Умид қиламанки, Самарқандда Имом Мотуридий асос солган илоҳиёт таълими анъаналари давом этади. Имом Мотуридийнинг ақл ва ахлоққа таянган диний таълимотини ислом оламининг ҳар бурчагидан етишажак талабалар бутун инсониятга янгидан намойиш қилади.

Сўнмез ҚУТЛУ,

Туркиянинг Анқара университети профессори,

 Ўзбекистон халқаро ислом академияси ўқитувчиси

ЎМИ матбуот хизмати