22 Июл, 2025, 27 Муҳаррам, 1447
22 Июл, 2025, 27 Муҳаррам, 1447
Аҳмад Яссавий шажараси ва муҳри ҳақида хилма хил фикрлар айтиляпти. Айрим муаллифлар: бу – Хожа Аҳмад Яссавийнинг муҳри, унда исмлари битилган 11 нафар шайх Аҳмадлар – Хожа Аҳмад Яссавийнинг турли тахаллуслари, дея далилламоқчи бўлаётирлар.
Шайхул-машойих Хожа Аҳмадга тааллуқли ушбу мавзуга аниқлик киритиш ва чалкашликларга чек қўйишни лозим топиб, қуйидагиларни илиндик.
Бизнинг аниқлашимизча, ўша машҳур муҳр мақбарага тегишли бўлиб, унда номлари зикр этилган шайх Аҳмадлар – улуғ юртдошимиздан аввал ва кейин яшаган зоти поклардир.
Ўтган асрдаги қатағонлик ва динга қарши кураш касофати туфайли анчагина тарихимиз ўзгариб кетган. Тарихга юзаки қарашлар ҳамон учраб турибди. Анча вақтдан бери айрим адабиётчилар ҳамда тарихчилар Ҳазрат авлодлари қўлида сақланиб қолган кўҳна муҳрни: «Хожа Аҳмад Яссавий муҳри» дея ёзишмоқда ва бу янглиш фикр ҳамон давом этиб келяпти.
Биз аниқлаганимиз бўйича ушбу муҳр Ҳазрати Султон оламдан ўтганидан сўнг, Соҳибқирон Амир Темур томонидан мақбара тикланганидан кейинроқ тайёрланган.
Хўш, нега муҳрдаги ўн бир шайх Аҳмадни юқорида биз тилга олган тарихчилар ва адабиётчилар Хожа Аҳмад Яссавийнинг турли тахаллуслари, деб ҳам ёзишаяпти?
Аслида Султон ул-Орифин ўз асарларида Мискин Аҳмад, Аҳмад Яссавий, Хўжа Аҳмад, Туркистоний, Ғариб Аҳмад сингари номларни ишлатган. Шоирнинг «Девони ҳикмат» китобидаги кўпчилик ҳикматларида ушбу исм-тахаллуслар учрайди.
Шундай экан, муҳрдаги ўн бир нафар шайх Аҳмадлар кимлар? Айни саволга, аввало, бундан икки аср муқаддам ёзилган «Чор китоб»нинг саҳифаларидан жавоб топамиз. «Яздаҳ Аҳмад» ҳақида берилган маълумотларда ушбу муҳрда зикр этилган ўн бир Аҳмаднинг номлари ёзилган ва бу азизларни ёдларида сақлаган кишиларга кўп яхшиликлар бўлади, дея хабар берилган. Ўша арабий битикдаги китобда ҳам мазкур муҳрдаги ўн бир шайх Аҳмад номлари, деярли, айнан бирма-бир зикр этилган.
Шуниси ҳам муҳимки, Хожа Аҳмад Яссавийдан олдин ва кейин яшаган, ўз замонасида машҳур бўлган, илм-у маърифат фидойилари – аллома, вали, шайх Аҳмадлар эканлигини тарихий китобларда, жумладан, Ҳасан Хўжа Нисорийнинг «Музаккирул аҳбоб» ва Ҳомиджон Ҳомидийнинг «Тасаввуф алломалари», шунингдек, «Тазкиратул авлиё» , «Сирож ул-муслимин» (“Муслимлар чироғи”) китобларидан ўқиб, аниқлаб олишимиз мумкин бўлди.
Ўн бир Аҳмад рўйхатининг бошида АҲМАД МУРСАЛ – Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) битиғлик. Ҳаммамизга маълумки, Сарвари олам Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) (570-632 йиллар) Маккада туғилган, отаси Абдуллоҳ, боболари – Абдумуталиб, Абдуҳошим, Абдуманноп, оналари Омина эканлигидан хабардормиз. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юқори оталари Иброҳим Халиюллоҳга бориб тақалади.
Алломалар демишларким, ҳар бир умматман, деган одам пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломни ўз ота-онасини танигандай билиши лозим. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари араб наслининг қурайш қабиласи, бани ҳошим уруғидан бўлиб, исми шарифлари Муҳаммад Мустафо (соллаллоҳу алайҳи васаллам).
Улуғ китобларда таъкидланишича, пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни, унинг авлодларини, саҳобалари ва алломаларини билиб қўйиш, ҳурматлаш катта савобдир.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг биз – умматларига қилган меҳрибончиликлари, нозил бўлган Қуръони Каримни етказиши, умматлари тўғрисида қайғуриб, Оллоҳ таолодан раҳмат, офиятлар сўраганлиги ва ўзининг гўзал одоби, фаолияти то қиёматгача унутилмайди, биз муслимларга дастуриламал бўлиб қолади, иншоАллоҳ.
Мурсал Аҳмад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийрати ва сурати тўғрисида катта-катта китоблар ёзилган. Шу боис биз бу ерда битигимизни мухтасар қилдик.
ШАЙХ АҲМАД ХАНБАЛ – (вафоти 855 йил). Суннийликдаги ханбалийлик мазҳабининг асосчиси, илоҳиёт олими. Бағдодда таҳсил олган. Аҳмад Ханбал Қуръони Карим, ҳадис ва ижмоъага асосланмаган дин ва ҳаётга оид янгиликларни қоралаган. У зот пайғамбар сўзларини сақловчи эди. Ўз даврининг пешқадам имоми, фақиҳ, олим эди. Ўттиз минг ҳадисни тўплаб, «Ал-муснад» номли олти жилдлик китоб ёзган.
ШАЙХ АҲМАД ХАЙР НАССОЖ – ўша муҳрда исмлари битилган машҳур Аҳмадлардан бири. У киши бағдодлик, шайхи замон, «яхшиларнинг яхшиси», ахлоқ масалаларини нақл ва ривоятларда ёрқин талқин этган зотдир. Бу инсон тўқувчилик қилиб кун кечирган. 127 йил умр кўрган. 946 йили вафот этган.
ШАЙХ АҲМАД АРҚАМ – ўткир кашф ва каромат эгаси бўлган. У киши Ўш шаҳрининг бино бўлишида каромат кўрсатган, шу ерда вафот этган. Муҳрда исми битилган.
ШАЙХ АҲМАД РОВАНДА – Бағдодда яшаган, илоҳиёт олими. У киши илоҳиётга оид қирқдан ортиқ асарлар ёзган, муътазилийларнинг ақидаларини рад этган. X аср бошида, 80 ёшида вафот этган.
ШАЙХ АҲМАД МУХТОР – (вафоти 899 йил). Қутб ул-машойих, тариқат ва ҳақиқат билимдони эканлар, қабри Ҳиротда. Айтишлари-ча, у зот Оллоҳ ишқида ҳосил бўлган шавқ туфайли тунларини бедор ўтказган.
ШАЙХ АҲМАД КАБИР – соҳибкаромат авлиё, фиқҳшунос, олим-у фузало. Бухорода яшаган, шайх-уш-шуйух, валийуллоҳ (832 йили вафот этган).
ШАЙХ АҲМАД САҒОРИЯ – (877 йилда вафот этган). Шайх Аҳмад Кабирнинг фарзанди – Аҳмад Сағория каромати ҳақ, валийуллоҳ, фақиҳи сиддиқ, обид-у олим бўлган. Бухорода катта фаолият юритган, тинчлик ўрнатган.
Шуни ҳам алоҳида таъкидламоқчимиз-ки, мазкур машҳур ўн бир шайх Аҳмадларнинг ҳар бири ҳақида катта китоблар ёзилган, ҳали кўплаб ёзилади. Уларнинг инсоният учун ўрнак бўларли фазилатли ҳаётларини ўрганаверамиз. Иншоолоҳ!
ХОЖА АҲМАД ЯССАВИЙ – Туркистон мулкининг шайх ул-машойихи, султон-ул-орифийн, кутб ул-ақтоб. Яссавий ҳикматларида Қуръони Карим маънолари, ислом аҳкомлари ва тариқат асослари тарғиби, илоҳий ишқ мавзуси, эзгу ахлоқ, нафс тарбияси сингари комил муслим фазилатлари талқин этилган. Улуғ юртдошимизнинг жаҳонга машҳур «Девони ҳикмат» китоби ҳаётимизда дастуриламаллардан бўлиб қолажак.
Муҳрда нақшланган шайх Аҳмадлардан бири АҲМАД ХУЗРАВИЯ ҳазратларидир. Аҳмад Хузравия VIII асрнинг охири ва IX асрнинг биринчи чорагида Балхда яшаган шайхлардандир. У Абутуроб Нахшабий, Иброҳим Адҳам, Яҳё Маоз ҳамда Ҳотам Асимлар билан ҳамсуҳбат бўлган ва улардан таълим олган.
Аҳмад Хузравия бир неча марта Макка ва Мадинада бўлган. Ҳаж сафарларидан бирида Нишопур ва Бистом шаҳарларида бўлиб, машҳур донишмандлар Абу Хафс Хаддод, Боязид Бистомийларнинг муборак нафасларидан файз топган. Аҳмад мурувват ва футувват бобида мислсиз мартабага эришган.
Фаридуддин Атторнинг «Тазкират ул-авлиё»сида ёзилиши-ча, шайх доим аскарий либосда юраркан. Муҳаммад Сиддиқ Рушдий айтади: Аҳмад Хузравиянинг мингта муриди бор эди, «ҳар бири сув узра юрмоқ, ҳаво узра учмоқ даражасига етиб эрди», Ҳотам Асимнинг муриди Абутуроб Нахшабий билан кўп суҳбат қурганди, дея ёзиб қолдирган. Шайх Абулҳафз: «Аҳмад Хузравия ҳаммадин баланд мартабалик эрди» – деган экан.
Аҳмад Хузравия Балх ҳокимининг қизи Фотимага уйланган ва у ҳам тариқатга кириб, Оллоҳ ишқида жавлон урган.
Юқорида келтирилган маълумотлардан шу нарса маълум бўлди-ки, машҳур муҳрдаги ўн бир Аҳмад айрим ўзбек, қозоқ, рус ва бошқа олимлар ёзганларидек, Аҳмад Яссавийнинг тахаллуслари ёхуд лақаблари эмас, балки ҳазратдан аввал ва кейин яшаган, ислом динига катта хизмат қилган илм-у маърифат фидойилари, забардаст, буюк зотлар экан. Мазкур муҳр Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси қурилганидан сўнг тайёрланган.
Ушбу якуний хулосани олимлар ҳам, ёзувчилар ҳам, таржимонлар ҳам келгусида эътиборга оладилар, дея ўйлаймиз.
Мираҳмад МИРХОЛДОР ўғли,
“Турон” ФА академиги, jarchi.kz.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
Бугун Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази музейи “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” бўйлаб жойлаштириладиган миниатюраларнинг тайёрланиш жараёни билан танишиш учун олимлар, мутахассислар иштирокида оммавий ахборот воситалари вакилларига пресс тур ташкил этилди.
Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” узунлиги қарийб 52 метр, бўйи бир метрли ганчкор безак билан ҳисоблаганда 5 метрни ташкил этади.
Девор бўйлаб жами 10 дан ортиқ миниатюра ўрин олади. Деворий суратнинг ҳажмини ҳисобга олган ҳолда миниатюраларни 50 га яқин рассомлар икки ойдан буён тиним билмай меҳнат қилмоқда.
Санъатшунослик фанлари бўйича фалсафа доктори, рассом Беҳзод Ҳожиметовнинг маълум қилишича, девор учун Ҳирот Бухоро, Самарқанд ва қисман ҳинд миниатюра мактаблари асосида ишланган миниатюралар саралаб олинган.
“50 га яқин миниатюралар орасида Шероз, Исфаҳон, Табриз миниатюра мактаблари услубида ишланганлари ҳам бор эди, аммо ўзимизнинг алломалар, тарихий воқеликлар акс этган расмлар танлаб олинди. Бундан ташқари ов, жанг каби манзаралардан воз кечилди. Сабаби деворий суратлар концепцияси биринчи ўринда цивилизациялар, шахслар ҳамда кашфиётлар мавзуларини ўз ичига олади. Миниатюралар ҳам шу мавзулардан четлаб ўтилмаган ҳолда сараланган. 10 дан ортиқ миниатюра чизиш ишларининг 80 фоизини бажариб бўлдик. Музей деворининг баландлиги 8 метрни ташкил қилиб, унинг 3 метрдан юқори қисмига айнан ушбу миниатюралар девори жойлаштириши кўзда тутилган. Mиниатюралар ҳажмини инобатга оладиган бўлсак, уни Гиннесс рекордлар китобига ҳам киритишимиз мумкин. Композицияларимиз юқори сифатли матога, сифатли бўёқлар билан чизилди ҳамда Италиядан келтирилган тилла суви билан ишлов берилди. Эндиликда устахонада ишланган барча ишларни Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказининг қурилиши якунига етган биносига олиб бориб, махсус елимлар билан деворга жойлаштириш ишлари қолган. Миниатюраларни танлашда экспозицияда жойлаштирилган факсимеллар, экспонатлар ва қўлёзмаларни такрорламасликка эътибор қаратилди. Шунингдек, бош ғоя сифатида кашфиётлар ва цивилизациялар мавзусига эътибор берилди.
Миниатюраларнинг айримлари бизгача тўлиқ етиб келмаган, уларни девор ҳажмига мослаштириб, ўз услубидан чиқмаган ҳолда композицияни тўлиқ тикладик. Шунингдек, ҳар бир миниатюралар орасига ўша даврда ишлатилган нақшлар билан ҳошиялар чизилди. Ушбу нақшларни икки хил – Бухоро ҳамда Ҳирот мактаби услубида чиздик. Нақшлардан айнан биттаси илмий кенгаш аъзолари томонидан танланиб, барча миниатюралар орасига жойлаштирилади” – деди рассом Беҳзод Ҳожиметов.
Қайд этилишича, девордаги миниатюралардан Амир Темурнинг Мовароуннаҳр ҳукмдори деб эълон қилиниши ва унинг илм-фан, маданият ва меъморчилик ривожига қўшган ҳиссасига алоҳида эътибор қаратилади. Бу тарихий жараённи ифодалашда Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарининг Лондонда, Британия кутубхонасида сақланаётган нусхасидаги миниатюралардан фойдаланилган. Девор марказида Амир Темурнинг тож кийиш маросими акс этган “Балх қурултойи” миниатюраси жойлаштирган. Асосий эътибор Амир Темурнинг маърифатпарвар ҳукмдор сифатидаги сиймосини кўрсатиб беришга қаратилади. Жумладан, ушбу йирик тасвирий санъат асарида Амир Темур даврида қурилган иморатлар тасвирланади. Шу билан бирга Самарқандда Беҳзод томонидан акс эттирилган Бибихоним масжидининг қурилиш жараёни ҳам алоҳида кўрсатилади. Мирзо Улуғбек ва унинг жаҳон илм-фанига қўшган ҳиссасига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Улуғбекнинг ҳаётлигида чизилган иккита миниатюра – улардан бири Низомий “Хамса”сидан олинган миниатюра, иккинчиси Ас-Суфийнинг “Китаби сиварил-кавакиб ас-сабита” китобидаги Цефей юлдуз туркуми суратидир. Мирзо Улуғбекнинг асл қиёфасини тиклашда бу суратлар катта ўрин тутади. Шу боис рангтасвир асарида ушбу миниатюраларни ҳам акс эттириш назарда тутилади.
Хуросондаги Темурийлар даври Ренессансида Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоийнинг ҳиссаси алоҳида кўрсатилади. Бунда қадимий миниатюралар орқали Ҳирот манзаралари, Навоий, Ҳусайн Бойқаро, уларнинг даврасида турган Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзод, Хондамир сингари Ҳирот маданий муҳити намояндалари кўрсатиб берилади. Шунингдек, Ҳусайн Бойқаронинг илм ва маданият ҳомийси сифатидаги ролини ҳам кўрсатиб бериш мақсад қилинган. Бунда ҳам турли қўлёзмаларда акс этган ана шундай миниатюралардан фойдаланилади.
Мазкур экспозицияда Бобур ва Бобурийлар меросига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Бобурга бағишланган қисмда унинг тарихий қўлёзмалардаги миниатюраларидан кенг фойдаланилади. Айниқса, Амир Темурнинг Бобур ва ва унинг авлодлари қуршовида яратилган миниатюраси алоҳида ўрин тутади.
Шунингдек, Марказий Осиёда Темурийлардан сўнг давлатни узоқ вақт идора қилган Шайбонийлар ва Аштархонийлар давридаги илм-фан, таълим ва маданий ҳаёт ўша даврда чизилган тарихий суратларда ўз аксини топади.
Ўтказилган тақдимотда бир қатор тарихчи ва санъатшунос олимлар, ишчи гуруҳ аъзолари ҳамда рассомлар иштирок этиб, “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” юзасидан ўз фикр ва мулоҳазаларини билдириб ўтди. Айрим кўзга ташланган камчиликларни тузатиш бўйича таклифлар берилди.
Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази илмий котиби Рустам Жабборов ҳам миниатюралар деворини шакллантиришда рассомлар билан биргаликда фикр алмашиб, ўзининг тавсияларини берган.
“Марказнинг музей экспозицияси ички контентини бойитиш, марказ деворларини ўз даврига хос миниатюра ҳамда суратлар билан безатиш юзасидан қизғин жараён давом этмоқда. Марказнинг кенгайтирилган йиғилишлари муҳокамасида олимлар ва мутахассислар томонидан айнан “Иккинчи Ренессанс даври” бўлимини миниатюралардан иборат композиция билан бойитиш таклифи берилган эди. Иккинчи Ренессанс даври Амир Темур тахтга ўтирган пайтдан бошланишини инобатга оладиган бўлсак, ушбу деворда айнан шу мавзуга мос миниатюра ҳам жойлаштирилади. 1450 йилга оид Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асаридаги миниатюра бугунги кунда Британия кутубхонасида сақланади. Эндиликда биз ушбу миниатюрани Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази экспозициясида кўришимиз мумкин бўлади. 35 ёшли навқирон Амир Темур беклар, саркардалар, сарой амалдорлари ҳамда устозлари қуршовида тасвирланган сурат қўш саҳифада чизилган. Уни рассомларимиз девор ҳажмига мослаштирган ҳолда яхлит композиция сифатида тиклаган. Ушбу миниатюраларнинг ҳар бирининг асоси мавжуд. Ўйлашимча, Марказга ташриф буюрадиган томошабин "Иккинчи Ренессанс даври" залида айнан ўша пайтдаги муҳитни ҳис қилади. Сабаби айни шу даврда миниатюра санъати тараққий этган. Ўша даврнинг энг буюк рассомларидан Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаҳҳиб сингари мусаввирлар ижод қилишган. Девор учун танланган миниатюралар ҳам айнан шу мусаввирлар ҳамда уларнинг шогирдлари томонидан ишланган. Бу миниатюраларда ўша пайтдаги давлатчилик, халқ ҳаёти, ижтимоий ҳимоя, аёллар, ёшлар каби масалалар акс эттирилган”, – дейди Рустам Жабборов.
Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси маркази музейида Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” ташриф буюрувчилар кўз ўнгида тарихни жонлантирса, ажабмас.
Ислом цивилизацияси маркази Ахборот хизмати
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 