Аллоҳ таоло гўзал ахлоқларни такомилга етказиш учун Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар қилиб юборди. Бу ҳақда Набий соллаллоҳу алайҳи ва салам: “Мен гўзал хулқларни такомилига етказиш учун юборилдим”, деганлар. Бошқа бир ривоятда эса: “Яхши хулқларни тамомига етказиш учун юборилдим”, дейилган.
Имом Байзовий айтади: “Арабларда Иброҳим алайҳиссаломдан қолган чиройли хулқлар бор эди. Улар куфр сабабли буларнинг кўпидан мосуво бўлишди. Шу боис Аллоҳ таоло гўзал хулқларни такомилга етказиш учун пайғамбарини юборди” (“Мирқотул мафотиҳ”).
Ана шундай мақталган гўзал хулқлардан бири меҳмонни ҳурмат қилишдир.
Меҳмонга иззат-икром кўрсатиш ҳақида бир қанча ҳадислар ворид бўлган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг меҳмонни ҳурмат қилишлари барчага намунадир. Ҳатто пайғамбарликларидан олдин ҳам ушбу фазилатга эга эканликларини яхши биламиз.
Набий алайҳиссалом Ҳиро ғорида Жаброил алайҳиссаломни илк бор кўриб, қўрқиб кетиб, уйларига келганларида, Хадича онамиз у зотни ўраб қўйганлар. Пайғамбаримиз бўлган воқеани айтиб: “Мен қўрқаяпман”, деганларида, Хадича онамиз: “Йўқ, сиз хурсанд бўлинг. Аллоҳга қасамки, Аллоҳ сизни ҳеч қачон уялтирмайди. Чунки сиз қариндош-уруғчиликка риоя қиладиган, бечоралар ёрдамига ошиқадиган, камбағални ҳимоя қиладиган, меҳмондўст, мазлумнинг қўлидан тутадиган, мусофирларга эҳсон-икром улашадиган, ҳақ йўлида қийинчиликларга дучор бўлганларга ёрдам берадиган инсонсиз”, деди.
Имом Қасталоний: “Меҳмондўстлик – бу меҳмонларга жой ва таом ҳозирлаш”, деган.
Меҳмонни иззат-икром қилишнинг аҳамияти беқиёс. Чунончи, Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Кимнинг Аллоҳга ва охират кунига имони бўлса, қўшнисига озор бермасин. Кимнинг Аллоҳга ва охират кунига имони бўлса, меҳмонини иззат-икром қилсин. Кимнинг Аллоҳга ва охират кунига имони бўлса, яхши сўз сўзласин, ёки жим турсин”, деганлар.
Расулуллоҳ алайҳиссалом мезбонда меҳмоннинг ҳаққи борлигини айтиб, Ибн Умар розияллоҳу анҳуга: “Сени зиёрат қилгани келган (меҳмон)нинг сенда ҳаққи бордир”, дедилар.
Бошқа бир ҳадисда: “Агар сизлар бирор жамоатга меҳмон бўлиб тушсангиз, улар сизни меҳмон бажариши керак бўлган нарсага буюришса, уни қабул қилинг. Агар ҳеч нарса қилмасалар, улар қилиши керак бўлган меҳмоннинг ҳақини улардан олинг”, дейилган.
Меҳмонни ҳурмат қилиш инсонга жуда кўп яхшилик ва фазилатлар келтиради. Киши бу билан дунёда улуғ саодатга эришади. Шунингдек, бу ишни Аллоҳдан савоб умидида қилса, охират саодатини қўлга киритади.
Ойша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинган ҳадисда Хадича онамиз Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламни хотиржам қилганлари, Аллоҳга қасам ичиб, у зотни Аллоҳ ҳеч қачон уялтирмаслигини, бунинг сабаби эса у зот гўзал хулқлардан саналмиш меҳмондўстлик қилиб келишлари айтилади.
Меҳмоннавозлик кишини жаннат сари етаклайди. Имом Термизий ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Эй одамлар, саломни кенг ёйинглар, таом улашинглар ва одамлар уйқудалик чоғида намоз ўқинглар жаннатга саломат кирасизлар”, деганлар.
Аллоҳ таоло меҳмоннавозликни банда учун жаннат неъматларидан таёрланган махсус совғага эришиш сабабларидан бири қилган. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «“Жаннатда бир хона бор. Унинг ичи ташидан кўринади ”, дедилар.
Шунда бир Аъробий:
– Эй Аллоҳнинг расули, бу ким учун? – деб сўради. У зот:
– “Кимки ёқимли сўз айтса, таом берса, кечалари одамлар ухлаётган чоғда Аллоҳ учун намоз ўқиса”», дедилар (Имом Аҳмад ривояти).
Меҳмонни ҳурмат қилиш Аллоҳга маҳбуб бўлган амаллардандир. Бунга Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан келган ушбу ҳадис далил. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Бир киши Пайғамбаримиз ҳузурларига келди. Расулуллоҳ уни аёллари томонга юборди. Шунда аёллари: “Бизда сувдан бошқа ҳеч нарса йўқ”, дейишди. У зот: “Ким буларни ўзига қўшиб олади ёки меҳмон қилади?”, дедилар. Шунда ансорлардан бири: “Мен”, деди ва уни олиб аёллари томонга кетди. Кейин уйидагиларга: “Расулуллоҳнинг меҳмонини эҳтиром қилинглар”, деди. Аёллари: “Болаларимизнинг озуқасидан бошқа ҳеч нарсамиз йўқ-ку”, дейишди. У: “Таомингизни тайёрланг, кейин болалар кечки таомни емоқчи бўлсалар, чироқларни ўчириб, уларни ухлатинг”, деди. Аёллари таомни тайёрлаб, чироқни ўчириб, болаларни ухлатдилар. Кейин туриб чироқни тузатаётгандек ўчирилган чироқни яна ёқиб қўйди. Ўзлари кечки таомсиз кечани дуо қилиб ўтказдилар. Тонг отгач, улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига боришди. У зот: “Бу кеча Аллоҳ сизларнинг қилган ишингиздан кулди, Аллоҳ ишларингиздан ажабланди”, дедилар. Бас кейин: “Гар ўзларининг ҳожатлари бўлса ҳам, уларни ўзларидан устун қўярлар”, ояти нозил бўлди».
Суннатга кўра, меҳмон уч кунгача иззат-икром қилинади. Агар уч кундан ўтиб кетса, мезбон учун садақанинг савоби берилади.
Абу Шурайҳ Адавийдан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Аллоҳга ва охират кунига имони бор одам меҳмонига унинг мукофотини иззат-икром билан тақдим қилсин”, дедилар.
– Унинг мукофоти нима, эй Аллоҳнинг расули, – дейишди.
– Меҳмонннинг мукофоти бир кеча ва кундуздир. Зиёфат эса уч кун, ундан ортиғи мезбонга садақадир, – дедилар.
Дарвоқе, халқимиз ҳам меҳмондўст. Асрлар давомида меҳмон иззат-икром қилингани боис “Меҳмон келса, эшикдан, ризқи келар тешикдан”, “Меҳмон – атои Худо” каби мақоллар пайдо бўлган.
Қувондиқ БОЙМУРОДОВ,
Учтепа тумани бош имом-хатиби
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.Масала: Балоғатга етмаган болалар нисобга етадиган молни мерос сифатида олсалар, ўз номларидан қурбонлик қилишлари вожиб бўлмайди (41).
Масала: Қурбонлик қилишда ўзидан бошқасини вакил ва ноиб қилиш жоиздир. Агар бир киши бошқа одамни қурбонликка вакил ёки ноиб қилса, жониворни сотиб олиш ва сўйиш вақтида вакил ёки ноиб қурбонликни ният қилиши кифоя қилади (129).
Масала: Сафардаги киши бирор юртда ўн беш ёки ундан ортиқ кун муқим бўлиб қолиб, телефон ёки бирор восита орқали ўз юртидаги кишини мени номимдан қурбонлик қилгин деб вакил қилса, вакилнинг қурбонлиги унинг номидан ўтади(130).
Масала: Вафот этган киши қурбонлик қилишни васият қилган бўлса, бутун бир ёки еттидан бир ҳиссани қурбонлик қилишлиги вожиб бўлади ва қурбонлик гўштини барчасини фақир, мискинларга садақа қилиб юбориш ҳам вожиб бўлади (36).
Масала: Нисоб эгаси қурбонлик кунларида жонивор сотиб олишга нақд пули бўлмаса, қарз олиб қурбонлик қилиши зиммасига вожибдир (131).
Масала: Бир киши бир нечта қурбонлик қилса, улардан биттаси вожиб қурбонлик, қолганлари эса нафл қурбонлик бўлади (37).
Масала: Агар аёл кишини тақинчоқлари ва уйдаги кераксиз нарсалари нисоб миқдорига етадиган бўлса, аёл кишининг зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлади (46).
Масала: Одамлар қурбонлик мақсадида бозордан сотиб олмай уйда боқаётган қўйларини қурбонлик қилишни хоҳласа, улардан биттасини тайин қилиб қурбонлик қилишни ният қилади ва унинг бу нияти билан ўша жониворни қурбонлик қилиши лозим бўлиб қолмайди. Уни сотиб юбориб, ўрнига бошқасини қурбонликка сотиб олиши жоиз бўлади, яъни кимни мулкида аввалдан қўй-моллари бўлиб, уларни қурбонлик қилишни ният қилсада, уларни қурбонлик қилиш лозим бўлиб қолмайди (47).
Масала: Бой одам қурбонлик кунлари ичида қурбонлик қила олмаса, бир қўй ёки эчкини қийматини садақа қилиши вожиб бўлади. Агар қурбонликка жонивор сотиб олган бўлса, ўша жонворни тириклигича садақа қилиши вожиб бўлади. Агар билмай қурбонлик кунлари ўтиб кетган бўлса ҳам сўявераман деб сўйиб қўйган бўлса, гўштини ўзи емай фақирларга садақа қилиши вожибдир (57).
Масала: Фақир одам қўй сотиб олаётган пайтда қурбонликни ният қилмай сотиб олгандан кейин қурбонлик қилишни ният қилса, ўша жониворни қурбонлик қилиши вожиб эмас (58).
Масала: Бир неча киши ўртага пул ташлаб бирор тижорат ёки ишлаб чиқариш қилса ва уларнинг барчасини ўртадаги пули нисобга етса, лекин ўртадаги пулдаги ҳар бирининг улуши нисобга етмаса, бирортасини зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлмайди (62).
Масала: Бир кишини учта ёки тўртта ўғиллари бўлиб, улар билан биргаликда тижорат қилсалар ва уларни еб-ичиши, турар жойлари бир жойда бўлса, асл мол отаники бўлиб, фарзандлар отага ёрдамчи бўлсалар, бундай ҳолатда отанинг зиммасига қурбонлик вожиб бўлади. Фарзандларга эса, қурбонлик вожиб бўлмайди. Агар фарзандлари нисоб эгалари бўлсалар, уларнинг зиммасига ҳам қурбонлик қилиш вожиб бўлади (62).
Масала: Қурбонлик қилувчи киши қурбон ҳайитини ўқиб, қурбонлик қилганидан кейин сочи ва тирноқларини олиши мустаҳаб бўлади (63).
Масала: Вожиб бўлган қурбонликни ўзгалар томонидан қилишлик учун уларнинг ижозати зарур. Акс ҳолда уларнинг қурбонликлари адо бўлмайди. Агар ака-укалар йўқлигида бири бошқаси томонидан қурбонлик қилиб қўйиш одати бўлса, ижозат беришидан олдин қурбонлик қилиши жоиз бўлади. Ўзгалар томонидан нафл қурбонлик қилинаётган пайтда уларнинг ижозатини сўрашлик шарт эмас. Тирикларга ва ўликалар номидан нафл қурбонликлар қилиш жоиз. Уларнинг ижозатлари шарт эмас. Чунки, қурбонликнинг эгаси ҳайвоннинг эгаси бўлиб, у бошқаларга савобини бағишламоқда (78).
Масала: Бир неча кишилар битта ҳайвонни қурбонлик қилаётганларида сўювчи ҳаммаларини номма-ном санаб фалончи ва фалончилар номидан деб тилга олиши шарт эмас. Лекин, улар томонидан сўйилаётганини қалбдан ўтказилади (82).
Масала: Бир неча киши шерик бўлиб, қурбонлик қилинаётган суратда судхўр ва шу каби ҳаромдан мол топгувчиларни шерик қилинса, ҳеч бир кишининг қурбонлиги дуруст бўлмайди. Лекин улар бирортасидан ҳалол пул олиб шерик бўлсалар, жоиз бўлади. Шунингдек, шериклардан бирортаси гўшт арзон тушиши мақсадида шерик бўлса, бирортасини ҳам қурбонлиги жоиз бўлмайди (91).
Масала: Ҳозирги кунда жуда кўп аёллар тақинчоқ ва ортиқча нарсалари ҳамда ўлик моллари ҳисобланса, нисоб соҳибига айланадилар. Гарчи закот бермасаларда, уларнинг зиммаларига қурбонлик қилиш вожиб бўлади. Ўлик молларга уламоларимиз уч сидра кийимдан ортиқчасини ҳам ҳисобга олганлар. Ундан ташқари уйда ишлатилмай турадиган идиш-товоқлар, сувенирлар нархи 85 г тилло 612 г кумушнинг қийматига етса, зиммаларига қурбонлик қилиш вожиб бўлади (96).
Масала: Кўпчилик бўлиб қурбонлик қилинаётган суратда шериклардан бири ўтган йилни қазосини ният қилса, шерикларнинг қурбонлиги адо бўлади. Лекин, қазони ният қилган кишининг қурбонлиги нафл бўлиб, қазо қурбонлик ўрнига ўтмайди ва жониворни гўштини ҳаммасини садақа қилиб юбориш вожиб бўлади. Қазо қурбонлик эвазига бошқа қурбонлик қилиши вожиб бўлади (133).
Масала: Нисобга эга бўлган киши маҳбус бўлса, зиммасига қурбонлик қилиш вожиб бўлади. Хоҳ ётган жойида бўлсин ёки ташқарида бўлсин. Ташқарида бўлган суратда ўзидан бошқасини вакил ёки ноиб қилади (133).
Масала: Агар маҳбус ўз юртидан ташқарида сафар масофасича узоқликда бўлса, зиммасига қурбонлик вожиб бўлмайди (133).
Масала: Нисобга эга бўлган киши қурбонлик кунлари қурбонлик қилишдан аввал вафот топса, зиммасидан қурбонлик соқит бўлади ва меросхўрлар мулкига жонлиқ ўтиб кетади. Агар меросхўрлар ичида балоғатга етмаган болалар бўлмаса ва оталари номидан фарзандларқурбонлик қилишга ижозат беришса, оталари номидан қурбонлик дуруст бўлади. Агар меросхўрлар ичида балоғатга етмаган бола бўлса, унинг ижозати эътиборга олинмайди ва ўша ҳайвонни қурбонлик қилиш жоиз бўлмайди (98).
Масала: Нисобга эга бўлган киши қурбонлик қилишидан олдин ва қурбонлик вақти чиқишидан олдин фақирга айланиб қолса, зиммасидан қурбонлик соқит бўлади (99).
Масала: Қурбонлик қилиш фақат закот берувчиларнинг зиммасига эмас, балки садақаи фитр вожиб бўлган кишиларга ҳам вожибдир (99).Масала: Нисобдан деб ҳисобланмайдиган нарсалар ҳожати аслиялар деб номланади. Улар: еб ичадиган, уч сидра киядиган кийим, яшаш жойи, хунармандларнинг асбоб-анжомлари, миниб турган улови, фабрика-заводларнинг станоклари кабилардир. Улардан ташқарисининг қиймати ҳисобланиб, нисобга етса, қурбонлик вожиб бўлади (100).
Масала: Шериклардан баъзиси қурбонликни ва яна баъзиси ақиқани ният қилиши жоиздир (102).
Масала: Аксарият кишилар вафот этувчилар томонидан қурбонлик қилаётганларида фотиҳага келганлар таомланиб кетсинлар деб ҳайт намоздан аввал ёки арафа куни жонлиқни сўйиб қўядилар. Бу суратда сўйилган ҳайвон қурбонлик ўрнига ўтмайди (105).
Масала: Нисобга эга бўлмаган киши қурбонлик қилганидан кейин қурбонлик кунлари чиқиб кетишидан аввал бой бўлиб қолса, яна бошқа қурбонлик қилиши вожиб бўлади (107).
Масала: Нисоб эгаси бўлмаган киши қурбонлик қилиш ниятида ҳайвон сотиб олса, уни қурбонлик қилиши вожибдир. Лекин, қурбонлик қилишдан аввал жонивор йўқолиб ёки вафот этиб қолса, вожиб зиммасидан соқит бўлади. Ўрнига бошқа олиб қурбонлик қилиши вожиб эмас. Йўқолган жонивор кейинчалик топилиб қолса, қурбонлик қилиши зиммасига вожиб бўлади.
Масала: Қурбонлик оқил, болиғ, муқим, закот ёки мулкида ҳожати аслийсидан ортиқча 85 г тилла ёки (612) 595 г кумуш қиймати баробарида нарсаси бор кишиларга вожиб бўлади. Ҳожати аслийдан ташқариларга яшаб турган ҳовлисидан ташқари ҳовлилар, пулни банд қилиш учун сотиб олинган уйлар, уловлар, тижорат моллари, астатка таврлар барчаси кириб кетади. Шунингдек, нисобга эга бўлганига бир йил тўлиши ҳам шарт эмас.