05 Июл, 2025, 10 Муҳаррам, 1447
05 Июл, 2025, 10 Муҳаррам, 1447
Албатта, Навоий меросининг қирралари ва уфқлари ғоятда кенг. Аммо асосий жиҳати бу зот мусулмон мутафаккири бўлиб, ўз борлиғини ва ҳақиқатини мана шунда кўрганлигидир. Ислом ҳақиқатлари унинг бутун меросига мазмунига сингдириб юборилганидан ташқари, бевосита дин илмларига бағишланган асарлари ҳам етарлича. Жумладан, қирқ ҳадис шарҳига бағишланган “Арбаъин” рисоласи ҳам шулар жумласидандир. Ўтмишда кўплаб олимлар қирқ ҳадис битиш ва уни шарҳлашга катта эътибор қаратишган ва бу иш анъанага айланган. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган айрим ҳадисларнинг бирида шундай дейилади:
“Ким умматим учун уларнинг дини борасидаги қирқ ҳадисни сақлаб етказса, Аллоҳ уни қиёмат кунида фақиҳ ва олим қилиб тирилтиради” (Имом Дорақутний ва бошқалар Муъоз ва Ибн Аббос розияллоҳу анҳумлардан ривоят қилган) (Суютий. Жамъ ал-жавомеъ. 21368-рақам).
Таъкидланидек, Абдураҳмон Жомийнинг “Чиҳил ҳадис” (Қирқ ҳадис)ини Алишер Навоий туркийга таржима қилган. Шоирнинг нияти, асар муқаддимасида таъкидланганидек, “форсийдонлар идрок айлаган” қирқ ҳадис моҳиятидан туркийзабонларни ҳам баҳраманд қилиш эди. Бу ҳадисларни шеърга солишда эса барча шоирлар уларнинг осон тушунилишини, ёдда сақланилишини ҳам назарда тутганлар:
Форсийдонлар айлабон идрок,
Орий (холи) эрди бу нафъдин атрок (турклар).
Истадимки, бу халқ ҳам бори
Бўлмағайлар бу нафъдин орий.
Навоий ўз асарини ҳадиси шарифнинг барча учун бўлган улкан аҳамияти ҳақидаги қуйидаги гўзал байт ва маънолар билан бошлайди:
Ҳамд ангаким, каломи хайрмаол
Қилди элга расулидин ирсол.
Ул расулеки, ҳам каломи фасиҳ
Элга тегурди, ҳам ҳадиси саҳиҳ,
То улус жаҳлдин халос бўлуб,
Илм хилватгаҳига хос бўлуб,
Чун тамуғдин (дўзахдан) нажот топқайлар,
Учмақ (жаннат) ичра ҳаёт топқайлар.
Жалла зикруҳ зиҳе илоҳи рафиъ,
Азза кадруҳ зиҳе расули шафиъ.
Ана шу ҳадислар орасида Имом Термизийнинг “Сунан” асарида келтирилган бир қатор ҳадислар ҳам ўрин олганлиги диққатга сазовор. Жумладан, унинг илк ҳадиси шундай бошланади:
“Ло юъмину аҳадукум ҳатта йуҳиббу ли-ахиҳи мо юҳиббу ли-нафсиҳи”.
“Сизлардан ҳеч бирингиз токи ўзи учун яхши кўрган нарсасини биродари учун ҳам яхши кўрмагунича мўмин бўлмас”.
Ушбу ҳадисни Имом Бухорий, Муслим, Насаий, Ибн Можа, Доримий ва бошқалар билан бир қаторда Имом Термизий ҳам ривоят қилган бўлиб, саҳоба Анас розияллоҳу анҳудан нақл этган ушбу ҳадис ҳақида ўзининг “Сунан”ида (2515-рақам) дейди: “Бу саҳиҳ ҳадисдир”.
Алишер Навоий ушбу улуғ ҳадисни шундай шарҳлайди:
Мўъмин эрмастур, улки иймондин
Рўзгорида юз сафо кўргай,
Токи қардошига раво кўрмас –
Ҳар неким ўзига раво кўргай.
Иккинчи ҳадис ҳам бошқа ишончли манбалар қатори Имом Термизий “Сунан”идан жой олган ва уни саҳоба Муъоз ибн Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган (2521-рақам):
Ман аъто лиллаҳи ва манъа лиллаҳи ва аҳабба лиллаҳи ва абғаза лиллаҳи фақадистакмала ийманаҳу.
“Ким Аллоҳ учун берса, Аллоҳ учун манъ қилса, Аллоҳ учун яхши кўриб, Аллоҳ учун ёмон кўрса, дарҳақиқат, иймонини камолга етказибди”.
Имом Термизий ривоятида: “Аллоҳ учун никоҳланса...” деган зиёда ҳам бор. Навоий келтирган айни лафз эса Имом Абу Довуд “Сунан”ида учрайди ва Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган (Суютий. Жамъ ал-жавомеъ, 20166-рақам).
Демак, киши олди-берди, яхши ва ёмон кўриш масалаларида ўз ҳавойи нафсига маъқул бўлган йўлдан бориб, уни ўлчов қилиб олиши кишини адаштиради, аксинча бу борада Ҳақнинг ҳақиқат мезонини ўлчов қилганда ютуққа эришади, иймони ўшанда камолотга етган ҳисобланади. Шулардан келиб чиқиб, Навоий дейди:
Кимгаким ҳуббу буғзу манъу ато
Ҳақ учун бўлди жазм бил они,
Ким эрур тенгри лутфидин комил
Аҳли имон қошида иймони.
Учинчи ҳадис ҳам Имом Термизий “Сунан”ида мавжуд бўлиб, саҳоба Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган (2627-рақам):
ал-Муслиму ман салимал-муслимуна мин ядиҳи ва лисониҳи.
“Мусулмон – қўли ва тилидан мусулмонлар саломат бўлган кишидир”. Ҳадиснинг давомида дейилади: “вал-Мўъмин ман аминаҳун-нас мин ъала димаиҳим ва амвалиҳим” – “Мўмин эса одамлар ундан қонлари ва молу дунёлари борасида эмин бўлган кишидир”.
Ушбу ҳадисдан келиб чиқадики, мўмин-мусулмонлик фақат даъво қилиш билан бўлмайди, балки унинг самараси ҳам лозим бўлиб, бу унинг нечоғлик камолот етганига боғлиқ. Ушбу дастлабки уч ҳадисда айнан шунга урғу берилгани иймон ва Ислом кишида фақат расм-русум сифатида қолиб кетмасдан, балки унинг ҳақиқати кишида намоён бўлиши, шунда аввало ўзи, қолаверса бошқалар ҳам бу иймонидан баҳра топишига эътибор қаратилмоқда. Зеро, киши биргина калима билан мўмин-мусулмон бўлиши мумкин, аммо унинг ҳаққини бутун умри давомида адо этишга доим уриниши лозим. Жумладан, биринчи уч ҳадиси шарифда келган маъноларга кўра, ўзига раво кўрганни бировга раво кўриши, олди-берди, яхши ва ёмон кўриш масаласида нафс хоҳишига эмас, ҳақиқатга эргашиши, одамлардан қўли ва тили билан етадиган озорларини тийиши шулар жумласидандир. Ҳатто Навоий учинчи ҳадис шарҳида дейди:
Ким мусулмонлиғ айласа даъво,
Чин эмас гар фидо қилур жонлар.
Ул мусулмондурурки, солимдур.
Тилию илгидин мусулмонлар.
Демак, киши ҳатто жонини фидо қилгудай бўлса ҳам одамларга озор берувчи ва тажовуз қилувчи бўлса, иймон камолотидан маҳрум бўлиши мумкин. Чунки бошқа ҳадисларда келганидек, одамлар орасидаги ҳақлар қиёматда кечилмайди ва зулм кўрган кишига зулм қилганнинг савоб амалларидан олиб берилади ёки зулм кўрганнинг гуноҳларидан олиниб, зулм қилганнинг бўйнига қўйилади. Натижада ҳасрати улкан бўлади.
Эътиборли жиҳати, Навоий ушбу ҳадисларнинг ишончлилигига ҳам урғу бериб, дейди:
Ўқуғонда Бухорию Муслим
Қирқ сўз борча шубҳадин солим.
Яъни бу қирқ ҳадис Имом Бухорий ва Муслим ҳамда шу каби улуғ Имомларнинг мўътабар ҳадис манбаларидан териб олинганки, улар шубҳалардан саломатдир. Шунинг учун:
Бу кун ўлса ҳадисларга мутиъ,
Тонгла бўлғай муҳаддис анга шафиъ.
Яъни инсон бундай улуғ сўзлардаги етук ва асл маъноларга бу дунёдаги тириклигида астойдил итоат этмоғи керакки, шоядки бунинг сабабидан эртага қиёмат кунида уларни айтувчи киши – Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам шафоатларига муяссар бўлса ва икки дунё ғамидан нажот топса.
Бу ривоятларда келган маънолар инсон ҳаёти учун асосий қадрият ва ўлчовлар сифатида шаклланиши қанчалик муҳимлиги кўриниб турибди. Навоий бобомизнинг буларни назмга солишлари эса уни бизга янада яқинроқ қилишга хизмат қилади ва маъноларни теранроқ англашимизга сабаб бўлади.
Фойдаланилган манбалар:
Абу Исо Муҳаммад ибн Исо Термизий. ал-Жомеъ ал-кабир. VI. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1998. Биринчи нашр.
Жалолиддин Абулфазл Абдураҳмон ибн Абу Бакр Суютий Қоҳирий. Жамъ ал-жавомиъ ал-маъруф би-жамиъ ал-кабир. XXIV. – Азҳар: Дор ас-саъода лит-тибаъа, 2005. Янги нашр.
Алишер Навоий. Арбаъин. Матнни нашрга тайёрловчи Суйима Ғаниева. – Тошкент: Фан, 2000. – 32 б.
Жўрабек Чўтматов,
Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази
катта илмий ходими (PhD)
Ислом тарихидаги энг улуғ, маънавий жиҳатдан энг ибратли кунлардан бири Ашуро куннидир. Ҳар йили муҳаррам ойининг ўнинчи куни нишонланадиган бу сана нафақат рўза тутиш фазилати билан, балки Аллоҳ таолонинг бандаларига кўрсатган марҳамати, Мусо алайҳиссалом ва унинг қавмини нажот этганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу кунга алоҳида эътибор берганлар ва умматларини ҳам унинг фазилатларидан баҳраманд бўлишга чорлаганлар. Ашуро куни мусулмонлар учун маънавий покланиш, гуноҳларга каффорат ва суннатни ҳаётга татбиқ этиш имконидир.
Бу кун мусулмонлар учун рўза тутиш тавсия этилган кунлардан бири бўлиб, уламоларнинг кўпчилиги бу кунни рўза билан ўтказишни мустаҳаб деб ҳисоблайди. Ашуро куни рўза тутиш суннат амаллардан бири бўлиб, унинг фазилати жуда катта. Тасуъо (тўққизинчи) ва Ашуро (ўнинчи) кунларида рўза тутиш пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан қолган суннатлардандир. Бу Аллоҳнинг кунларидан бири бўлиб, У Зот ўз бандаларига марҳамат кўрсатган, яъни У зот Калимуллоҳ Мусо алайҳиссалом ва Унинг қавми Бани Исроилни Фиръавн ва унинг қўшинининг зулмидан нажот этган кундир.
Ашуро кунини рўза билан ўтказишнинг асосий сабаби бу кунда Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссалом ва Бани Исроилни Фиръавн ва унинг қўшинидан нажот этганидир. Пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Ашуро куни рўзасини жуда аҳамиятли деб билар эдилар. Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Мен Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни бирор кунни бошқалардан афзал деб рўза тутишга уринганларини кўрмаганман, фақат ушбу кун — Ашуро куни ва ушбу ой — Рамазон ойидан ташқари” (Имом Бухорий ривояти).
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни Ашуро куни рўза тутишга рағбатлантирар ва: “Ашуро куни рўзаси ўтган бир йилнинг гуноҳларига каффорат бўлишини Аллоҳдан умид қиламан”, дер эдилар (Имом Муслим ривояти).
Мусулмонлар бу суннатни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага ҳижрат қилганларидан сўнг амалиётга тадбиқ эта бошладилар. У киши яҳудийларни Ашуро куни рўза тутаётганини кўрдилар ва бунинг сабабини сўраганларида, улар: “Бу яхши кун бўлиб, Аллоҳ ушбу кунда Бани Исроилни душманларидан нажот этган, шунинг учун Мусо алайҳиссалом ушбу кунни рўза билан ўтказган”, дейишди. Шунда Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Мен Мусога сизлардан кўра яқинроқман”, деб, ўша куни рўза тутдилар ва бошқаларга ҳам рўза тутишни буюрдилар.
Шу кундан бошлаб бу амал суннат сифатида амалга оширила бошланди ва мусулмонлар учун ўтган йилнинг гуноҳларидан покланиш, катта савоб ва фазилатга эришиш имкони сифатида қаралади.
Ашуро куни бу барча мусулмонлар учун муҳим сана ҳисобланади. Кўплаб инсонлар бу кунда рўза тутишга ва ибодат қилишга интилади.
Кўпчилик Ашуро кунини ягона ҳолда рўза тутиш мумкин эмас, деб ҳисоблайди. Аммо Азҳар муассасаси ўз фатволаридан бирида бу фикрни рад этган. Унда таъкидланганидек, жума ёки шанба куни Ашуро кунига тўғри келса ҳам, уни алоҳида ҳолда рўза тутиш ман қилинган эмас.
Азҳар уламоларининг таъкидлашларича, имом Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳдан ривоят қилинган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ашуро куни рўзасига изн берганлар ва унга тарғиб қилганлар. Лекин бу кун шанбага тўғри келса, тутманглар, демаганлар. Бунинг ўзиёқ, Ашуро ҳар қандай кунга тўғри келса ҳам рўза тутиш мумкинлигини кўрсатади”.
Шунингдек, агар Ашуро ёки Арафа куни жума ёки шанба кунига тўғри келса ёки инсоннинг одатдаги рўзали куни бўлса, бу ҳолда рўза тутишда ҳеч қандай монеълик йўқ.
Дорул-Ифто (Миср Фатво ҳайъатининг 2023 йил 26 июльдаги 7756 рақамли Профессор Доктор Шавқий Иброҳим Аллом фатвосида) ҳам Ашуро кунини яъни муҳаррамнинг 10-кунини ягона ҳолда рўза тутиш жоизлигини тасдиқлаган. Шу билан бирга, ихтилофдан қочиш мақсадида, у билан бирга бир кун аввал 9-кун ёки бир кун кейин 11-кун рўза тутиш тавсия этилди.
Миср Дорул-Ифто муассасаси таъкидлашича, муҳаррамнинг 9-кунини рўза тутиш қатъий суннатдир. Бу борада Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда келади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Ашуро куни рўза тутганларида, Пайғамбаримизга яҳудий ва насронийлар бу кунни улуғлашларини айтишган. Шунда у зот: “Келгуси йили, агар Аллоҳ хоҳласа, тўққизинчи куни ҳам рўза тутаман”, деганлар. Ибн Аббос айтадилар: келгуси йил келмасдан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этдилар. Бу ҳадисни Имом Муслим ўз “Саҳиҳларида” келтирганлар.
Суннатда Ашуро куни рўзаси тутишнинг фазилати ҳақида бир қатор ривоятлар келтирилган. Унга кўра, муҳаррам ойида рўза тутиш тавсия этилган амаллардан саналади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар:
“Рамазондан кейинги энг афзал рўза Аллоҳнинг ойи муҳаррам ойида тутиладиган рўзадир. Фарз намозлардан кейинги энг афзал намоз кечаси ўқиладиган (таҳажжуд) намоздир”.
Ашуро кунининг фазилати шундаки, бу кун тутиладиган рўза ўтган бир йиллик гуноҳларга каффорат бўлади. Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Бир киши Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўради:
— Арафа куни рўзаси ҳақида нима дейсиз?
У зот: “Аллоҳдан умид қиламанки, ўтган ва келгуси йилнинг гуноҳларига каффорат бўлади”, дедилар.
— Ашуро куни рўзаси ҳақида нима дейсиз? деб сўрадилар.
У зот: “Аллоҳдан умид қиламанки, ўтган йилнинг гуноҳларига каффорат бўлади”, деб жавоб бердилар.
Шунингдек, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
“Мен Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни бирон кунни бошқалардан кўра афзал деб рўза тутишга шунчалик интиқлик билан интиқлик қилганларини кўрмаганман, фақат ушбу кун Ашуро куни ва ушбу ой Рамазон ойи бундан мустасно”.
Уламоларимиз Ашуро кунида аҳли оилага кўпроқ сарф қилиш, яъни уларни қувончли қилиш, ризқда кенглик қилишнинг тавсия этилган амаллардан эканини таъкидлайдилар. Бу Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳадисларига асосланади:
“Кимки Ашуро кунида ўз аҳлига (оила аъзоларига) кенглик қилса, Аллоҳ таоло унга бутун йили кенглик беради”.
Хулоса ўрнида шуни эслаш жоизки, Ашуро куни бу бир кунлик рўза орқали бутун бир йиллик гуноҳлардан покланиш умиди берилган, Аллоҳнинг махсус марҳамати тўкилган муқаддас кундир. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан бири бўлган ушбу рўзани тутмоқ, уни 9-куни ёки 11-кун билан бирга адо этмоқ мусулмон киши учун катта ажру савоб манбаидир.
Шунингдек, бу кунда аҳли оилага шодлик улашиш, ризқда кенглик қилиш ҳам суннатга уйғун амаллардан ҳисобланади. Демак, Ашуро куни ибодат, муҳаббат ва маънавий янгиланиш кунидир. Ундан оқилона фойдаланган киши на дунёда, на охиратда зиён кўрмайди.
Дилшод Алиев,
"Болои Ҳовуз" масжиди имоми.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа