Alisher Navoiyning “Arba’in” asarida Imom Termiziy hadislari

10.02.2025 6943 8 min.

Barcha davrlarda insoniyat uchun ma’naviy yuksaklik ramzlaridan biri bo‘lib kelayotgan Alisher Navoiy merosining qiymati zamonlar osha ortib, sayqallanib bormoqda. Chunki tafakkur darajasining yuksalishi va uning samarasining amaliy hayotda namoyon bo‘lishini biz u zot kabi insonlar orqali kuzatishimiz mumkin bo‘ladi. Natijada hayot va ijod, fikr, so‘z va amal uyg‘unligi ko‘z oldimizda jonli gavdalanadi.

Albatta, Navoiy merosining qirralari va ufqlari g‘oyatda keng. Ammo asosiy jihati bu zot musulmon mutafakkiri bo‘lib, o‘z borlig‘ini va haqiqatini mana shunda ko‘rganligidir. Islom haqiqatlari uning butun merosiga mazmuniga singdirib yuborilganidan tashqari, bevosita din ilmlariga bag‘ishlangan asarlari ham yetarlicha. Jumladan, qirq hadis sharhiga bag‘ishlangan “Arba’in” risolasi ham shular jumlasidandir. O‘tmishda ko‘plab olimlar qirq hadis bitish va uni sharhlashga katta e’tibor qaratishgan va bu ish an’anaga aylangan. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan ayrim hadislarning birida shunday deyiladi:

“Kim ummatim uchun ularning dini borasidagi qirq hadisni saqlab yetkazsa, Alloh uni qiyomat kunida faqih va olim qilib tiriltiradi” (Imom Doraqutniy va boshqalar Mu’oz va Ibn Abbos roziyallohu anhumlardan rivoyat qilgan) (Suyutiy. Jam’ al-javome’. 21368-raqam).

Ta’kidlanidek, Abdurahmon Jomiyning “Chihil hadis” (Qirq hadis)ini Alisher Navoiy turkiyga tarjima qilgan. Shoirning niyati, asar muqaddimasida ta’kidlanganidek, “forsiydonlar idrok aylagan” qirq hadis mohiyatidan turkiyzabonlarni ham bahramand qilish edi. Bu hadislarni she’rga solishda esa barcha shoirlar ularning oson tushunilishini, yodda saqlanilishini ham nazarda tutganlar:

Forsiydonlar aylabon idrok,

Oriy (xoli) erdi bu naf’din atrok (turklar).

Istadimki, bu xalq ham bori

Bo‘lmag‘aylar bu naf’din oriy.

Navoiy o‘z asarini hadisi sharifning barcha uchun bo‘lgan ulkan ahamiyati haqidagi quyidagi go‘zal bayt va ma’nolar bilan boshlaydi:

Hamd angakim, kalomi xayrmaol

Qildi elga rasulidin irsol.

Ul rasuleki, ham kalomi fasih

Elga tegurdi, ham hadisi sahih,

To ulus jahldin xalos bo‘lub,

Ilm xilvatgahiga xos bo‘lub,

Chun tamug‘din (do‘zaxdan) najot topqaylar,

Uchmaq (jannat) ichra hayot topqaylar.

Jalla zikruh zihe ilohi rafi’,

Azza kadruh zihe rasuli shafi’.

Ana shu hadislar orasida Imom Termiziyning “Sunan” asarida keltirilgan bir qator hadislar ham o‘rin olganligi diqqatga sazovor. Jumladan, uning ilk hadisi shunday boshlanadi:

“Lo yu’minu ahadukum hatta yuhibbu li-axihi mo yuhibbu li-nafsihi”.

“Sizlardan hech biringiz toki o‘zi uchun yaxshi ko‘rgan narsasini birodari uchun ham yaxshi ko‘rmagunicha mo‘min bo‘lmas”.

Ushbu hadisni Imom Buxoriy, Muslim, Nasaiy, Ibn Moja, Dorimiy va boshqalar bilan bir qatorda Imom Termiziy ham rivoyat qilgan bo‘lib, sahoba Anas roziyallohu anhudan naql etgan ushbu hadis haqida o‘zining “Sunan”ida (2515-raqam) deydi: “Bu sahih hadisdir”.

Alisher Navoiy ushbu ulug‘ hadisni shunday sharhlaydi:

Mo‘min ermastur, ulki iymondin

Ro‘zgorida yuz safo ko‘rgay,

Toki qardoshiga ravo ko‘rmas –

Har nekim o‘ziga ravo ko‘rgay.

Ikkinchi hadis ham boshqa ishonchli manbalar qatori Imom Termiziy “Sunan”idan joy olgan va uni sahoba Mu’oz ibn Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilgan (2521-raqam):

Man a’to lillahi va man’a lillahi va ahabba lillahi va abg‘aza lillahi faqadistakmala iymanahu.

“Kim Alloh uchun bersa, Alloh uchun man’ qilsa, Alloh uchun yaxshi ko‘rib, Alloh uchun yomon ko‘rsa, darhaqiqat, iymonini kamolga yetkazibdi”.

Imom Termiziy rivoyatida: “Alloh uchun nikohlansa...” degan ziyoda ham bor. Navoiy keltirgan ayni lafz esa Imom Abu Dovud “Sunan”ida uchraydi va Abu Umoma roziyallohu anhudan rivoyat qilingan (Suyutiy. Jam’ al-javome’, 20166-raqam).

Demak, kishi oldi-berdi, yaxshi va yomon ko‘rish masalalarida o‘z havoyi nafsiga ma’qul bo‘lgan yo‘ldan borib, uni o‘lchov qilib olishi kishini adashtiradi, aksincha bu borada Haqning haqiqat mezonini o‘lchov qilganda yutuqqa erishadi, iymoni o‘shanda kamolotga yetgan hisoblanadi. Shulardan kelib chiqib, Navoiy deydi:

Kimgakim hubbu bug‘zu man’u ato

Haq uchun bo‘ldi jazm bil oni,

Kim erur tengri lutfidin komil

Ahli imon qoshida iymoni.

Uchinchi hadis ham Imom Termiziy “Sunan”ida mavjud bo‘lib, sahoba Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilingan (2627-raqam):

al-Muslimu man salimal-muslimuna min yadihi va lisonihi.

“Musulmon – qo‘li va tilidan musulmonlar salomat bo‘lgan kishidir”. Hadisning davomida deyiladi: “val-Mo‘min man aminahun-nas min ’ala dimaihim va amvalihim” – “Mo‘min esa odamlar undan qonlari va molu dunyolari borasida emin bo‘lgan kishidir”.

Ushbu hadisdan kelib chiqadiki, mo‘min-musulmonlik faqat da’vo qilish bilan bo‘lmaydi, balki uning samarasi ham lozim bo‘lib, bu uning nechog‘lik kamolot yetganiga bog‘liq. Ushbu dastlabki uch hadisda aynan shunga urg‘u berilgani iymon va Islom kishida faqat rasm-rusum sifatida qolib ketmasdan, balki uning haqiqati kishida namoyon bo‘lishi, shunda avvalo o‘zi, qolaversa boshqalar ham bu iymonidan bahra topishiga e’tibor qaratilmoqda. Zero, kishi birgina kalima bilan mo‘min-musulmon bo‘lishi mumkin, ammo uning haqqini butun umri davomida ado etishga doim urinishi lozim. Jumladan, birinchi uch hadisi sharifda kelgan ma’nolarga ko‘ra, o‘ziga ravo ko‘rganni birovga ravo ko‘rishi, oldi-berdi, yaxshi va yomon ko‘rish masalasida nafs xohishiga emas, haqiqatga ergashishi, odamlardan qo‘li va tili bilan yetadigan ozorlarini tiyishi shular jumlasidandir. Hatto Navoiy uchinchi hadis sharhida deydi:

Kim musulmonlig‘ aylasa da’vo,

Chin emas gar fido qilur jonlar.

Ul musulmondururki, solimdur.

Tiliyu ilgidin musulmonlar.

Demak, kishi hatto jonini fido qilguday bo‘lsa ham odamlarga ozor beruvchi va tajovuz qiluvchi bo‘lsa, iymon kamolotidan mahrum bo‘lishi mumkin. Chunki boshqa hadislarda kelganidek, odamlar orasidagi haqlar qiyomatda kechilmaydi va zulm ko‘rgan kishiga zulm qilganning savob amallaridan olib beriladi yoki zulm ko‘rganning gunohlaridan olinib, zulm qilganning bo‘yniga qo‘yiladi. Natijada hasrati ulkan bo‘ladi.

E’tiborli jihati, Navoiy ushbu hadislarning ishonchliligiga ham urg‘u berib, deydi:

O‘qug‘onda Buxoriyu Muslim

Qirq so‘z borcha shubhadin solim.

Ya’ni bu qirq hadis Imom Buxoriy va Muslim hamda shu kabi ulug‘ Imomlarning mo‘tabar hadis manbalaridan terib olinganki, ular shubhalardan salomatdir. Shuning uchun:

Bu kun o‘lsa hadislarga muti’,

Tongla bo‘lg‘ay muhaddis anga shafi’.

Ya’ni inson bunday ulug‘ so‘zlardagi yetuk va asl ma’nolarga bu dunyodagi tirikligida astoydil itoat etmog‘i kerakki, shoyadki buning sababidan ertaga qiyomat kunida ularni aytuvchi kishi – Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam shafoatlariga muyassar bo‘lsa va ikki dunyo g‘amidan najot topsa.

Bu rivoyatlarda kelgan ma’nolar inson hayoti uchun asosiy qadriyat va o‘lchovlar sifatida shakllanishi qanchalik muhimligi ko‘rinib turibdi. Navoiy bobomizning bularni nazmga solishlari esa uni bizga yanada yaqinroq qilishga xizmat qiladi va ma’nolarni teranroq anglashimizga sabab bo‘ladi.

Foydalanilgan manbalar:

Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziy. al-Jome’ al-kabir. VI. – Bayrut: Dor al-g‘arb al-islomiy, 1998. Birinchi nashr.

Jaloliddin Abulfazl Abdurahmon ibn Abu Bakr Suyutiy Qohiriy. Jam’ al-javomi’ al-ma’ruf bi-jami’ al-kabir. XXIV. – Azhar: Dor as-sa’oda lit-tiba’a, 2005. Yangi nashr.

Alisher Navoiy. Arba’in. Matnni nashrga tayyorlovchi Suyima G‘aniyeva. – Toshkent: Fan, 2000. – 32 b.

Jo‘rabek Cho‘tmatov,
Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi
katta ilmiy xodimi (PhD)

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Ashuro kuni — muharram oyining o‘ninchi kunidir

04.07.2025 1731 7 min.

Islom tarixidagi eng ulug‘, ma’naviy jihatdan eng ibratli kunlardan biri Ashuro kunnidir. Har yili muharram oyining o‘ninchi kuni nishonlanadigan bu sana nafaqat ro‘za tutish fazilati bilan, balki Alloh taoloning bandalariga ko‘rsatgan marhamati, Muso alayhissalom va uning qavmini najot etganligi bilan ham ahamiyatlidir. Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam ushbu kunga alohida e’tibor berganlar va ummatlarini ham uning fazilatlaridan bahramand bo‘lishga chorlaganlar. Ashuro kuni musulmonlar uchun ma’naviy poklanish, gunohlarga kafforat va sunnatni hayotga tatbiq etish imkonidir.

Bu kun musulmonlar uchun ro‘za tutish tavsiya etilgan kunlardan biri bo‘lib, ulamolarning ko‘pchiligi bu kunni ro‘za bilan o‘tkazishni mustahab deb hisoblaydi. Ashuro kuni ro‘za tutish sunnat amallardan biri bo‘lib, uning fazilati juda katta. Tasu’o (to‘qqizinchi) va Ashuro (o‘ninchi) kunlarida ro‘za tutish payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamdan qolgan sunnatlardandir. Bu Allohning kunlaridan biri bo‘lib, U Zot o‘z bandalariga marhamat ko‘rsatgan, ya’ni U zot Kalimulloh Muso alayhissalom va Uning qavmi Bani Isroilni Fir’avn va uning qo‘shinining zulmidan najot etgan kundir.

Ashuro kunini ro‘za bilan o‘tkazishning asosiy sababi bu kunda Alloh taolo Muso alayhissalom va Bani Isroilni Fir’avn va uning qo‘shinidan najot etganidir. Payg‘ambar Muhammad sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘zasini juda ahamiyatli deb bilar edilar. Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Men Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamni biror kunni boshqalardan afzal deb ro‘za tutishga uringanlarini ko‘rmaganman, faqat ushbu kun — Ashuro kuni va ushbu oy — Ramazon oyidan tashqari” (Imom Buxoriy rivoyati).

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam musulmonlarni Ashuro kuni ro‘za tutishga rag‘batlantirar va: “Ashuro kuni ro‘zasi o‘tgan bir yilning gunohlariga kafforat bo‘lishini Allohdan umid qilaman”, der edilar (Imom Muslim rivoyati).

Musulmonlar bu sunnatni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Madinaga hijrat qilganlaridan so‘ng amaliyotga tadbiq eta boshladilar. U kishi yahudiylarni Ashuro kuni ro‘za tutayotganini ko‘rdilar va buning sababini so‘raganlarida, ular: “Bu yaxshi kun bo‘lib, Alloh ushbu kunda Bani Isroilni dushmanlaridan najot etgan, shuning uchun Muso alayhissalom ushbu kunni ro‘za bilan o‘tkazgan”, deyishdi. Shunda Payg‘ambarimiz alayhissalom: “Men Musoga sizlardan ko‘ra yaqinroqman”, deb, o‘sha kuni ro‘za tutdilar va boshqalarga ham ro‘za tutishni buyurdilar.

Shu kundan boshlab bu amal sunnat sifatida amalga oshirila boshlandi va musulmonlar uchun o‘tgan yilning gunohlaridan poklanish, katta savob va fazilatga erishish imkoni sifatida qaraladi.

Ashuro kuni bu barcha musulmonlar uchun muhim sana hisoblanadi. Ko‘plab insonlar bu kunda ro‘za tutishga va ibodat qilishga intiladi.

Ko‘pchilik Ashuro kunini yagona holda ro‘za tutish mumkin emas, deb hisoblaydi. Ammo Azhar muassasasi o‘z fatvolaridan birida bu fikrni rad etgan. Unda ta’kidlanganidek, juma yoki shanba kuni Ashuro kuniga to‘g‘ri kelsa ham, uni alohida holda ro‘za tutish man qilingan emas.

Azhar ulamolarining ta’kidlashlaricha, imom Tahoviy rahmatullohi alayhdan rivoyat qilingan: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘zasiga izn berganlar va unga targ‘ib qilganlar. Lekin bu kun shanbaga to‘g‘ri kelsa, tutmanglar, demaganlar. Buning o‘ziyoq, Ashuro har qanday kunga to‘g‘ri kelsa ham ro‘za tutish mumkinligini ko‘rsatadi”.

Shuningdek, agar Ashuro yoki Arafa kuni juma yoki shanba kuniga to‘g‘ri kelsa yoki insonning odatdagi ro‘zali kuni bo‘lsa, bu holda ro‘za tutishda hech qanday mone’lik yo‘q.

Dorul-Ifto (Misr Fatvo hay’atining 2023 yil 26 iyuldagi 7756 raqamli Professor Doktor Shavqiy Ibrohim Allom fatvosida) ham Ashuro kunini ya’ni muharramning 10-kunini yagona holda ro‘za tutish joizligini tasdiqlagan. Shu bilan birga, ixtilofdan qochish maqsadida, u bilan birga bir kun avval 9-kun yoki bir kun keyin 11-kun ro‘za tutish tavsiya etildi.

Misr Dorul-Ifto muassasasi ta’kidlashicha, muharramning 9-kunini ro‘za tutish qat’iy sunnatdir. Bu borada Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda keladi: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Ashuro kuni ro‘za tutganlarida, Payg‘ambarimizga yahudiy va nasroniylar bu kunni ulug‘lashlarini aytishgan. Shunda u zot: “Kelgusi yili, agar Alloh xohlasa, to‘qqizinchi kuni ham ro‘za tutaman”, deganlar. Ibn Abbos aytadilar: kelgusi yil kelmasdan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam vafot etdilar. Bu hadisni Imom Muslim o‘z “Sahihlarida” keltirganlar.

Sunnatda Ashuro kuni ro‘zasi tutishning fazilati haqida bir qator rivoyatlar keltirilgan. Unga ko‘ra, muharram oyida ro‘za tutish tavsiya etilgan amallardan sanaladi. Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar:

“Ramazondan keyingi eng afzal ro‘za Allohning oyi muharram oyida tutiladigan ro‘zadir. Farz namozlardan keyingi eng afzal namoz kechasi o‘qiladigan (tahajjud) namozdir”.

Ashuro kunining fazilati shundaki, bu kun tutiladigan ro‘za o‘tgan bir yillik gunohlarga kafforat bo‘ladi. Abu Qatoda roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Bir kishi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan so‘radi:

— Arafa kuni ro‘zasi haqida nima deysiz?

U zot: “Allohdan umid qilamanki, o‘tgan va kelgusi yilning gunohlariga kafforat bo‘ladi”, dedilar.

— Ashuro kuni ro‘zasi haqida nima deysiz? deb so‘radilar.

U zot: “Allohdan umid qilamanki, o‘tgan yilning gunohlariga kafforat bo‘ladi”, deb javob berdilar.

Shuningdek, Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:

“Men Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamni biron kunni boshqalardan ko‘ra afzal deb ro‘za tutishga shunchalik intiqlik bilan intiqlik qilganlarini ko‘rmaganman, faqat ushbu kun Ashuro kuni va ushbu oy Ramazon oyi bundan mustasno”.

Ulamolarimiz Ashuro kunida ahli oilaga ko‘proq sarf qilish, ya’ni ularni quvonchli qilish, rizqda kenglik qilishning tavsiya etilgan amallardan ekanini ta’kidlaydilar. Bu Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning muborak hadislariga asoslanadi:

“Kimki Ashuro kunida o‘z ahliga (oila a’zolariga) kenglik qilsa, Alloh taolo unga butun yili kenglik beradi”.

Xulosa o‘rnida shuni eslash joizki, Ashuro kuni bu bir kunlik ro‘za orqali butun bir yillik gunohlardan poklanish umidi berilgan, Allohning maxsus marhamati to‘kilgan muqaddas kundir. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sunnatlaridan biri bo‘lgan ushbu ro‘zani tutmoq, uni 9-kuni yoki 11-kun bilan birga ado etmoq musulmon kishi uchun katta ajru savob manbaidir.
Shuningdek, bu kunda ahli oilaga shodlik ulashish, rizqda kenglik qilish ham sunnatga uyg‘un amallardan hisoblanadi. Demak, Ashuro kuni ibodat, muhabbat va ma’naviy yangilanish kunidir. Undan oqilona foydalangan kishi na dunyoda, na oxiratda ziyon ko‘rmaydi.

Dilshod Aliyev,
"Boloi Hovuz" masjidi imomi.