Ҳар қандай руҳий-маънавий даражанинг боши – ҳақиқий ва самимий тавбадир. Усиз навбатдаги мартабаларга эришиш мумкин эмас. Самимий тавба қилгувчини эса Аллоҳ таоло севади. Зеро, Аллоҳнинг Ўзи Қуръони каримда марҳамат этади:

“Албатта, Аллоҳ (шунгача билмай йўл қўйган хатоларидан) чин тавба қилувчиларни ва обдон покланиб юрувчиларни севади” (Бақара сураси, 222-оят).

Бу “Аллоҳ гуноҳлардан тавба қилувчиларни мукофотлайди, уларга эҳтиром кўрсатади ва У маънавий кирлардан ўзларини покловчиларни яхши кўради” деганидир.

Баъзи муфассирлар бу ояти жалиланинг маъносини “гуноҳлардан пушаймон бўлиш”, “лоқайдликдан покланиш”, дея талқин этадилар.

Аллоҳ яна марҳамат қилади: “Кимлар тавба қилмаса, бас, ана ўшалар золим кимсаларнинг ўзларидирлар” (Ҳужурот сураси, 11-оят).

Илоҳиётчилар айтадилар: “Золим кимсаларнинг ўзларидирлар”дан мурод, исёнларида қатъий туриб, ўзларини зулмга гирифтор этганлардир”.

“Ат-Тавилат ан-нажмийя” китобида ёзилган: “Ким тавба қилмаса” дегани “кимки шайтоний даъво, шайтоний сўздан тавба қилмаса” дегани бўлиб, бу ерда ўзига юқори баҳо бериб, ўзгаларни камситадиган ва назарларига илмайдиганлар назарда тутилган.

“Ўшалар золим кишиларнинг ўзлардирлар” дегани эса “улар лаънатланганлар, раҳматдан маҳрум этилганлар ва ҳайдалганлар орасида шайтон билан биргадирлар”, деган маънони англатади.

Зеро, Аллоҳ Ҳуд сурасининг 18-оятида айтган: “Огоҳ бўлингизким, бундай золимларга Аллоҳнинг лаънати бўлур!”.

Илоҳий каломларда тавбани инкор этгувчининг золим экани ҳақида рад этиб бўлмас далил бор. Шунинг учун улар ўзларининг барча пасткашликларидан, гуноҳларидан, айниқса, юқорида зикр этилган гуноҳларидан Насуҳ каби чин тавба қилмоқлари ғоятда зарурдир!

Қул гуноҳ қилганида уни зулмат чулғайди. Агар гуноҳни мисоли олов — гулхан дейдиган бўлсак, ундан ҳосил бўладиган тутунни қоронғулик — зулмат дейишлик мумкин. Ахир уйда етмиш йил ўт ёқилган бўлса, у қорайиб зулматга айланмайдими?! Шу каби қалбнинг ҳам тўхтовсиз исёнлардан қорайиб кетиши аниқ ҳол. Унинг “қурум”лари эса фақат чин тавбадан кейингина тозаланиши мумкин.

Шуни билингки, итоатсизликда инсонга ошкора ва пинҳона таъсир этиш бор. Пинҳоний таъсир – бу қалбнинг қаттиқлашуви (тошбағирлик), кучли ҳис-туғуларнинг кўпайиши[1], нафснинг қайсарлиги, унинг ёмонликларига кўр-кўрона эргашиш, Аллоҳга ибодатдан лаззатнинг йўқолиши, шунингдек, Аллоҳга яқинлашишга  халал  берувчи  машғулотларнинг  кўпайишидир. Агар Аллоҳга исён ва гуноҳ қилишликда инсон номининг (“итоаткор”дан “исёнкор”га) алмашишидан ташқари бирор бошқа ёмонлик бўлмаган тақдирида ҳам шунинг ўзи унинг учун етарли танбеҳ ва жазодир.

Яратганга итоатли бўлганни “яхшилик қилувчи” дейишади-ку... Исён этганнинг номи эса “осий”, “ёмонлик қилувчи”, “Яратгандан юз ўгирувчи”га чиқади. Буларнинг бари  ҳали фақат ном ўзгаришига тааллуқли... Энди “Яратганга итоаткорлик лаззати”ни “фисқу фужур нашъа”сига, “Парвардигорга хизмат завқи”ни “беҳаёлик, шармандалик завқи”га алмаштириб, бир ўйлаб кўринчи!..

Билингки, юрак мисоли дарахт, унинг илдизи Аллоҳга итоат суви билан суғорилади, унинг мевалари эса тананинг бошқа аъзоларидан содир бўлажак солиҳ амалларга ўхшайди.

Шундай экан, биз учун энг муҳим масала – ҳақиқий, самимий тавба қилиш йўли билан нафсимизни поклашимиз, яхшилашимиз ва камолга етказишимиздир. Шунинг учун Аллоҳнинг Элчиси соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қиладилар:

“Мен умматимнинг бошқа гуноҳларидан кўра уларнинг ҳою ҳавасга берилишликлари ва дунё учун узундан-узоқ орзулар домига гирифтор бўлиб қолишликларидан кўпроқ қўрқаман. Зеро, ҳою ҳавас кишини Ҳақдан, узун орзулар уни охиратдан чалғитади” (Шаъбул Иймон китобида Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда шундай келган.)

Шундай экан, тавба қилувчи банда Яратгандан кечиришини тўхтовсиз сўраб, гуноҳлари учун доимо афсус-надомат чекиб, ўз нафсига нисбатан қаноатланмаслик ҳиссини туйиб туриши лозим.

Илоҳиёт олимлари айтадилар: “Тавба бу – бандани охирги дамигача чулғаб олгувчи қўрқувдир”.

Чин кўнгилдан тавба қилган банда учун энг аввало, хафа қилганларининг кўнглини топиб, розилигини олиши, қарзларини эгаларига қайтариши ва яна бошқалар олдида неки бурчлари бўлса уларни адо этиши шарт қилинган. Буларни бирдан бажаришнинг иложи бўлмаганида эса имкон бўлиши билан адо этишни қасд этмоғи лозим. Масалан, қарз берган кишидан муҳлат сўраб, имконияти бўлиши билан омонатни адо этишига уни ишонтириши керак!