08 Июн, 2025, 12 Зулҳижжа, 1446
08 Июн, 2025, 12 Зулҳижжа, 1446
Айримлар суннатнинг ўтмишдан ишончлиги эканига шубҳа уйғотувчи фитна уруғларини тарқатишга интилади. Уларнинг фикрича Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак суннатлари қадимдан бугунгача барча замонлар ва халқлар учун аҳамиятга эга бўлсада, аммо ишончли ҳолда сақланиб қолмаган эмиш. Улар яна: "Қуръондан бошқа бирор ҳадис китоби ишончли тарзда сақланиб қолмаган. Турли тўпламларда бир-бирига зид ривоятлар бор. Қолаверса, улар ҳижрий III асрдан бошлаб ёзила бошлаган ва биз дастлабки уч аср давомида ёзилмаган хабарларга ишонмаймиз", дейишади.
Бу даъволарнинг барчаси асоссиздир. Келинг, уларни бирма-бир таҳлил қилиб чиқайлик.
Пайғамбарга итоат қилиш барча мусулмонлар учун фарз эканлигини тан олиб, суннатга қарши бўлганлар бир вақтнинг ўзида ҳадисларни ишончсиз деб эълон қиладилар.
Бу қандай мантиқсизлик?! Аллоҳ бизга Пайғамбарга эргашишни буюрган, лекин амалда бунинг учун ҳеч қандай шароит яратмаганми?
Аллоҳ таоло бизга тоқатимиздан ташқари бирор нарсани бажаришга амр қилганми? Жавоби аниқ – йўқ.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилган:
﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾
“Аллоҳ ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмас” (Бақара сураси, 286-оят).
Аллоҳ таоло асли бўлмаган ёки нима эканлиги тушунарсиз бўлган бир ишни қилишга буюришини тасаввур қилиб бўлмайди. Агар Аллоҳ бизга Пайғамбар суннатига амал қилишни буюрган бўлса, демак, суннат ишончсиз эмас ва Аллоҳ уни биз учун ишончли ҳолда сақлаган.
Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:
﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾
“Албатта, зикрни Биз нозил қилдик ва албатта, уни Биз муҳофаза қилурмиз” (Ҳижр сураси, 9-оят).
Аллоҳ таоло бу оятда Қуръонни сақлашга ваъда бермоқда. Бундан Қуръон бирор ўзгартиришсиз, бузилмаган ҳолда авлоддан-авлодга асл ҳолатда сақланиб қолиши маълум бўлади.
Энди ўзимизга-ўзимиз “Бу илоҳий сақлаш фақатгина Қуръон оятлари билан чегараланганми ёки айни вақтда унинг ҳақиқий маъноларига ҳам тегишлими?” деган саволни берайлик.
Агар юқорида исботлангани каби Қуръонни тўғри тушуниш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шарҳлари зарур бўлса, унда бу шарҳлар ҳам сақланмасдан фақат Қуръон лафзларининг ўзи сақланса мақсадга қанчалик хизмат қила олади?
Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади:
﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾
“Ва сенга одамларга нозил қилинган нарсани ўзларига баён қилиб беришинг учун зикрни нозил қилдик. Шоядки, тафаккур қилсалар” (Наҳл сураси, 44-оят).
Инсонлар Қуръони карим оятларидан фақатгина Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шарҳлашларидан фойдалана оладилар. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ таоло Қуръонни ўзгаришсиз қолдирган, уни Пайғамбаримиз томонидан нотўғри шарҳлаш ва изоҳлашга йўл қўймаган. Расулуллоҳнинг шарҳлашлари ҳам илоҳий ҳимояда ва уни ҳеч ким ўзгартира олмайди.
Шунинг учун, агар кимдир Пайғамбар томонидан Қуръони каримни шарҳлаш зарурлигини тан олса, аммо бу шарҳлашлар бугунги кунда мавжуд эмас деб айтса мантиқсизликдир. Яна бу илоҳий ҳикматнинг инкор қилишга тенг бўлади. Агар Яратувчи суннатни зарур деган бўлса, У унинг сақланишини ҳам таъминлайди.
Шунинг учун, илоҳий қонунни тўғри тушуниш учун зарур бўлган Пайғамбаримизнинг суннатлари доимо ўзгаришсиз қолади. Суннатнинг саҳиҳлиги ҳақидаги барча эътирозларни фақат шу сабаб билан рад этиш мумкин.
Шунга қарамай, умматнинг Пайғамбаримиз суннатини сақлаб қолиш учун кўрган чоралари ҳақида қисқача маълумот беришни лозим деб биламиз.
Бу ерда келтирадиган маълумотларимиз кенг қамровли эмас. Ягона мақсад – баъзи асосий далилларни ажратиб кўрсатиш, уларнинг объектив таҳлили орқали суннатнинг ҳақиқийлиги тўғрисида хулоса чиқариш имконини бериш.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
1-қисм, 2-қисм, 3-қисм, 4-қисм, 5-қисм, 6-қисм, 7-қисм, 8-қисм, 9-қисм, 10-қисм, 11-қисм, 12-қисм, Давоми бор...
Муҳаммад Обид Синдийнинг “Ал-Мавоҳибул латифа” асари, албатта, Ислом ҳадиси ва фиқҳ фанини ўрганишда муҳим адабиётлардан биридир. Унинг ёритиш услуби ўзига хос ва илмий тафсирга бойдир.
Муҳаммад Обид Синдий Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадисни келтиргач, ўша ҳадисни яна қайси муҳаддислар китобида зикр қилганини қуйидаги тартибда беради: Имом Бухорий “Жомеъус саҳиҳ”да, Имом Муслим “Саҳиҳ”да, Имом Молик “Муватто”да, Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Насоий, Ибн Можа, Дорқутний ва Байҳақийлар “Сунан”ларида, имом Шофеий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Доримий, Баззор, Абу Яъло Мусилийлар “Муснад” ларида, Табароний уч мўъжамида ва бошқа зикр қилганларини санаб ўтади. Сўнг ривоятларнинг лафзларидаги фарқларни зикр қилади. Сўнг ҳадиснинг мазмунида баён қилинган масалага оид бошқа лафзлар билан зикр қилинган ҳадисларни келтириб, у ҳадисларни санадлари ва ровийларининг аҳволини баён қилиб, ҳадиснинг даражасини айтади.
Шунингдек, Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг муснадида келган ҳадис фиқҳий масалага ҳужжат бўлиши учун мутобеъ ва шоҳид ҳадисларни келтириб ўтади. Бу билан аллома Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадис заифмаслигини кўрсатиб берган. Шунингдек, аллома ҳадисни шарҳлашда юқорида санаб ўтилган нарсаларни зикр қилгач, ҳадис ровийси бўлган саҳобийга тўхталиб ўтади ва унинг таржимаи ҳолини қисқача келтиради. Ҳадис санадидаги ҳар бир ровийга бирма-бир тўхталиб ўтади. Ҳадисдаги ғариб (кам учрайдиган) лафзларни шарҳлайди, ундан олинадиган фиқҳий масалани баён қилишга ўтади.
“Ал-Мавоҳибул латифа” китобни кўп олимлар мақтаган. Жумладан, “ал-Яниъ ал-жаний” китобининг муаллифи Муҳаммад ибн Яҳё Таймий шундай деган: “Ажойиб китоб бўлиб, у ҳам фақиҳ, ҳам муҳаддисга кўп фойда беради”[1].
Муҳаддис Шайх Муҳаммад Рашид Нўъмоний: “Ал-Мавоҳибул латифа” асарини ўқиб чиқдим. Ҳеч иккиланмай шуни айтаманки, Ибн Ҳажарнинг “Фатҳ” китобидан кейин ҳадис шарҳлаш борасида бунга ўхшаган бошқа китоб йўқ”, деган[2].
Ҳадисларни шарҳлаш услубига қарқалса, аллома гоҳида бир ҳадисни шу даражада узоқ шарҳлайдики, унинг шарҳини олиб алоҳида кичик бир рисола қилса бўлади. Мисол учун, Ҳаж китобида келган 255-ҳадисни шарҳи 278-бетдан бошланиб, 366-бетгача давом этган. Агар ушбу ҳадиснинг шарҳини алоҳида нашр қилинса, 90-100 бетли кичик рисола бўлади[3].
“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “тонгни ёруғлатиб бомдодни ўқишнинг” савоби буюкроқ”, деган сўзлари бомдодни ўқиш учун белгиланган вақтда икки хил савоб борлигини билдиради. Чунки, исми тафзил бўлган “أفعل” сийғаси бир сифатда икки нарса ўзаро рақобатлашиб, бири иккинчисидан устун келганини билдиради”[4].
Муаллиф бу ерда араб тили граматикасидаги исми тафзилнинг таърифидан келиб чиқиб, ҳадисда айтилмаган янги бир маънони яъни, бомдод учун ажратилган вақтда ўқиладиган намозга бериладиган савоб икки хил бўлиши мумкинлини айтмоқда.
Синдий ҳадис шарҳлашда гоҳида эътиқодий масалаларга ҳам кенг тўхталиб ўтади. Мисол учун асарнинг “Иймон” китобида у олимлар орасида Иймонга берилган таъриф борасидаги ихтилофни баён қилиб шундай дейди:
“Иймоннинг шаръий таърифи: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳдан олиб келган нарсани тасдиқлашдир. Иймонинг бу таърифига барча олимлар иттифоқ қилган. Ихтилоф эса, тил билан тасдиқлаш иймон таърифига кириш кирмаслиги борасида бўлган. Аксар муҳаққиқ олимлар ва Ашъарий: “Иймон Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарсани тасдиқлашдан иборат. Тасдиқлаш деганда тафсилий[5] масалаларни тафсилий, ижмолий[6] масалаларни ижмолий тасдиқлаш тушунилади. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарсаларни тасдиқлашда далили бўлиши керак деган шарт йўқ. Шунинг учун муқаллиднинг иймони ҳам иймон ҳисобланади”, дейишган. Бошқа олимлар эса иймонинг таърифида: “Иймон тил ва қалбнинг иши, яъни қалб билан тасдиқлаб, тил билан иқрор қилиш”, дейишган. Баъзи олимлар: “Аслида дил билан тасдиқлаш кифоя. Тил билан иқрор бўлиш эса, банда билан Аллоҳнинг ўртасидаги иймонга алоқаси йўқ. У шаръий ҳукмларни ижро қилиш учун қўйилган шарт”, деган. Имом Насафий айтади: “Мана шу гап Абу Ҳанифадан ривоят қилинган. Абу Мансур Мотуридий ҳам шу фикрни маъқуллаган. Икки ривоятнинг саҳиҳроғида айтилишича Ашъарий ҳам шу фикрга борган”[7].
Муаллифнинг яна бир ажралиб турадиган томони, у ушбу китобида бошқа китоблардан бир нарсани нақл қилганда фақат ўзи ўқиган ва китобларда учратган маълумотни келтиради. У ҳеч қачон китобда ўқимай, шайхлардан эшитган маълумотни ушбу асарида зикр қилмайди. Бир масала борасида маълумот бераётганда: “Бу масала борасида мен кўрган ва мендаги китобларда учратган маълумотим шу” иборасини ишлатиб, ўша масалани қўлидан келганча, қодир бўлганча ёритганини айтиб ўтади. Агар бирор манбада учратмаган бўлса, зикр қилмайди.
Тошкент ислом институти Тиллар кафедраси
ўқитувчиси Анваров Элёрбек
[1] Саид Бектош. Имом фақиҳ муҳаддис шайх Муҳаммад Обид Синдий. – Байрут: Дору башоири-л-исламия, 1987. – Б. 298.
[2] Саййид Абдулмажид Ғоврий. Шайх Муҳаммад Обид Синдий ва жуҳудуҳу фи ҳадисин набавий.- Байрут: Дорул ирфон, 2015. – Б. 36.
[3]“ал-Мавоҳибу-л-латифа” китобининг тўртинчи жуз 278-366 бетларига қаралсин.
[4] Муҳаммад Обид Синдий. ал-Мавоҳибу-л-латифа. – Байрут: Дорун наводир, 2013. 2-жуз. – Б. 175.
[5] Тафсилий тасдиқлаш деганда, Аллоҳнинг борлиги, бирлиги ва Унинг сифатлари ҳамда Аллоҳга иймон келтириш керак бўлган бошқа барча нарсаларга алоҳида иймон келтириш тушунилади.
[6] Ижмолий тасдиқлаш дегани масалан қабр азобига иймон келтириш. Унинг тафсилотига кирмасдан, қабр азобининг ҳақлигига иймон келтириш тушунилади.
[7] Муҳаммад Обид Синдий. ал-Мавоҳибу-л-латифа. – Байрут: Дорун наводир, 2013. 1-жуз. – Б. 70.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 