O`zbekiston musulmonlari idorasi

Nurul izoh: IMOMI A_''ZAM ABU HANIFA NO'_''MON IBN SOBIT

25.10.2020 11211 17 min.

Imomi A'zam Abu Hanifa No''mon ibn Sobit, rahmatullohi alayh, hijriy 80 yili Kufa shahrida dunyoga kelganlar. Dastlab ipak va jun matolar tijorati bilan shug'ullandilar. So'ngra Alloh uning qalbida ilmga muhabbat paydo qiladi. O'tkir zakovatli, teran tushunchali, sog'lom va juda quvvatli dalillar topish qat'iyati bilan qiyosda, dalillardan yangi hukmlar chiqarishda tengsiz daho edilar. U kishining asl ismlari No''mon, otalarining ismi esa Sobit, bobolarining ismi Zuto bo'lgan. Zuto Qobul shahrida tavallud topganlar. Qavmiyatlari, millatlari forslardan. Musulmonlar Qobulni fath etishganida, asir bo'lib Kufa shahriga kelib qolganlar. Zuto Islom dinini qabul qilganlaridan so'ng, uni qullikdan ozod qiladilar. Zutodan Kufada Sobit ismli farzand dunyoga keladi. Sobitdan esa bizning Imomimiz – hazrat No''mon ibn Sobit, kunyalari Abu Hanifa, unvonlari Imomi A'zam bo'lgan zot tavallud topdilar.

Imomi A'zam Payg'ambarimizning, alayhissalom, asri saodatlarida Kufada o'sib-ulg'ayganlar. Shu erdagi eng katta ulamolardan dars oldilar. Ustozlari Kufa shahrining faqihi, katta muhaddis olim Hammod ibn Abu Sulaymon degan zot edi. Bu davrda ba'zi sahobalar hayot edilar. Jumladan, Kufa shahrida Imomi A'zam to'qqiz nafar sahoba bilan muloqotda bo'lganlar.

Abu Hanifa, raxmatullohi alayh, o'z mazhabini Kufada shakllantirdilar. U zot o'z fiqh uslubini quyidagicha bayon qiladilar: «Avvalo Qur'oni karimga murojaat qilaman, agar lozim bo'lgan dalilni undan topa olmasam, Payg'ambarimizning, sollallohu alayhi va sallam, hadisi shariflariga murojaat qilaman. Qidirgan narsamni undan ham topa olmasam, sahobalardan birining so'zini dalil sifatida olaman, ularning so'zini qo'yib, boshqalar aytgan so'zni dalil o'laroq qabul qilmayman. Zarur bo'lgan dalilni sahobalarning so'zlaridan topa olmasam, boshqa kishilarning so'zlariga suyanmay, ijtihod qilgan insonlar kabi men ham ijtihod qilaman».

Ahli sunna val jamoa mazhablari ulamolarini nomma-nom sanasak, mazhabboshimizning darajasi yaqqol ayon bo'ladi.

Imomi A'zam Abu Hanifa, rahmatullohi alayh, 80 hijriy yilda tug'ilganlar.

Imom Molik ibn Anas, rahmatulloxi alayh, 93-yilda tug'ilganlar.

Imom Shofe'iy, rahmatullohi alayh, 150-yilda tug'ilganlar.

Imom Ahmad ibn Hanbal, rahmatullohi alayh, 164-yilda tug'ilganlar.

Imom Shofe'iy shunday e'tirof qiladilar: "Odamlar hammalari – barcha ulamolar Kur'onu hadisni anglashda, masala ilmida Abu Hanifaga bola-chaqalikka yaraydi, xolos. Abu Hanifa bilan raqobat qilish darajasiga chiqqan inson yo'q".

Imom Molik ibn Anas, rahimahulloh, esa: "Men hadis ilmini bilishda, janob Rasulullohning oxirgi hadislarini etkazishda, eng sahih hadislarni anglab etishda Imomi A'zamga o'xshagan boshqa insonni uchratmadim", deydilar va bu zot ham doimo Imomi A'zamni o'zlariga ustoz sanaganlar. Janob Rasulullohning, sollallohu alayhi va sallam, 124 ming adadli sahobasining 150 nafari, yana boshqa bir rivoyatga ko'ra, 1500 nafari Kufada yashaganlar. Ularning eng ulug'laridan Abdulloh ibn Mas'ud, roziyallohu anhu, Hazrati Ali, karramallohu vajhahu, kabi ulug' zotlar ham Kufada istiqomat qilganlar.

Demak, Imomi A'zam tarbiyalangan muhit – Kufa iqlimi hadis ilmiga boy iqlim edi. Shuning uchun Imomimiz o'zlari taqriban 4000 hadis rivoyat qilganlar.

Abdulloh ibn Mas'ud, Abdulloh ibn Abbos, Abu Dardo, Ubay ibn Ka'b, Abu Muso al-Ash'ariy, roziyallohu anhum, kabi sahobalar mujtahidlik maqomiga chiqqan edilar. Imomimiz bularning hammalaridan hadis rivoyat qilganlar.

Hazrati Usmondan so'ng xalifa bo'lgan hazrati Ali Kufani Islom davlatining poytaxtiga aylantirdilar.

Hazrati Ali xalifa sifatida Kufaga kirib kelgan davrda bu erda to'rt ming nafardan ziyod juda etuk bilimli ulamo bor edi. Bularning barchasi Abdulloh ibn Mas'uddan, roziyallohu anhu, ta'lim olgan edilar.

Imomi A'zam, rahmatullohi alayh, mana shunday iqlimda unib o'sganlar. Rivoyatlarda kelishicha, Imomi A'zamning bobolari Zuto otalari Sobitni go'daklik chog'ida Hazrati Alining oldiga olib borib, o'g'limning haqqiga duo qiling, deb o'tinadilar. Shunda Hazrati Ali, roziyallohu anhu, «O'g'liga Alloh muborak zurriyot ato qilsin», deb duo qilgan ekanlar.

Hasan ibn Ziyod: Imomi A'zam shaxsan to'rt ming hadis rivoyat qilgan bo'lsa, to'rt ming hadisning teng yarmini ustozlari Hammod ibn Sulaymondan rivoyat qilganlar, – deydi.

Ulamolardan biri Hazrati Imomi A'zamni, rahmatullohi alayh, eng kamida sakson uch mingta masala aytganlar, deydi. Bu – to qiyomat so'ralishi mumkin va lozim bo'lgan hamma masalalarga Imomi A'zam javob aytganlar deganidir. To'rt mazhab ichida Imomi A'zam mazhabi eng ulug' deb tan olinishi o'sha masalalarning puxtaligi va Qur'onu hadisga muvofiqligidandir. Tarix davomida butun dunyodagi musulmonlarning qariyb yarmi Imomi A'zam mazhabida bo'lganlar. Hozir ham shunday. Bu Imomimizning masalalari naqadar puxta va to'g'riligiga dalolatdir.

Imomi A'zam, rahmatullohi alayh, masalalarining yashovchanligi shundaki, hech qachon biron masalani yolg'iz o'zlari aytib kitoblarga yozdirmaganlar. O'zlarining eng peshqadam shogirdlaridan muftiylik maqomidagi 40 kishiga havola qilganlar. Ulardan o'rtaga qo'yilgan masalani asoslab berishni, agar asosi zaifroq bo'lsa, mazkur masalaga qarshi boshqa masala qo'yishni talab qilar ekanlar. Demak, qirq nafar muftiyning muhokamasidan o'tgan masalagina Imomi A'zamning masalasi sifatida kitoblarga kiritilar ekan. Shu bois ham mazhabimizni maslahat mazhabi, sho'ro mazhabi ham deb ataydilar. Shuning uchun ham bizning mazhabdagi fiqq kitoblariga murojaat qilsak, ayrim hollarda Imomi A'zam aytgan bir gap aytilib turib, yonida shogirdlaridan birining gaplari ham aytiladi. Imomimiz qaysi olimning hujjati quvvatliroq bo'lsa, o'shani kitobga tushirishga buyurar ekanlar. O'zlarining fikrlarini ham xato deyishib, isbotlab bersalar, qabul qilarkanlar. Mana shu tufayli ham bu mazhab dunyoning, Islom olamining ko'p taraflariga yoyildi.

Imomimiz taqvoda Allohdan qo'rqqanida har bir musulmon uchun bir maktab, yuksak namuna bo'la oladigan hayotni yashab o'tganlar. Imomimiz tijorat bilan ham shug'ullangan edilar, aniqrog'i, tujjorlik Imomi A'zamning kasblari edi.

Imomi A'zamning tijoratdagi halolliklari tarixda doston bo'lib qolgan. Bu haqda zamondoshlari – do'stlari ham, dushmanlari ham yozib qoldirganlar. Mana ba'zi lavhalar: Imomimiz bir tojir sheriklari bilan boshqa yurtga mol yuboribdilar. Mol ikki xil navli bo'lib, biri sifatli, ikkinchi xili sifatsizroq ekan. Imomimiz sheriklariga molni ikki xil narxda, yaxshisini qimmatroq, yomonini arzonroq sotasan, deb tayinlabdilar. Lekin mol etkazilgan yurtda aynan shu narsa taqchil bo'lganligidan, molning hammasi bir xil – qimmat narxda sotilib ketibdi. U kishi o'ttiz ming kumush tangalik savdo qilib, Kufaga qaytibdi. Shunda Imomimiz o'sha sheriklaridan: "Ikki xil navli molni ikki xil narxda sotdingmi?" deb so'rabdilar. U kishi: "Yo'q, odamlar o'sha qimmat narxga xam rozi bo'lib, sotib olaverdilar", deb javob beribdi. Shunda Imomi A'zamning dili og'rib, o'sha o'ttiz ming tangani Alloh yo'lida sadaqa qiladilar. "Lekin men bu sadaqadan savob umid qilishga Allohdan hayo qilaman, odamlarni aldab savdo qilibsiz, shuning uchun endi oramizdagi sheriklik ham bitdi", degan ekanlar. Birovning haqqidan qo'rqish, ya'ni, Allohdan qo'rqish Imomi A'zamda, rahmatullohi alayh, shu darajada quvvatli ekan.

Savdogarlik bilan shug'ullanib yurgan davrlarida Imomimizning gazlama do'konlari bo'lar ekan. O'sha do'kondagi xodimlari bir kuni gazlamalarni taxlay turib, matolardagi gullarga maxdiyo bo'lib qolibdida: "Bu dunyoning gullari shu qadar go'zal bo'lsa, Jannat gullari qanday bo'lar ekan? Ey Ho'do, bizga ham Jannatingdan nasib et!" deb duo qilib yuboradi. Hodimlarining bu duosini eshitgan Imomimizning ranglari quv o'chib, do'konni yopib, uylariga ketib qoladilar. Ertasiga kelganlarida Imomimizdan xodimlari kechagi voqeaning sababini so'raydi. Shunda Imomi A'zam, rahmatullohi alayh: "Ey birodar, biz qaysi qilgan ibodatimiz uchun Allohdan Jannatni so'rashga haddimiz sig'adi? Biz faqat Allohdan gunohlarimizni afv qilishni so'rashga haqlimiz, xolos", deydilar. Imomi A'zam, rahmatullohi alayh, shu qadar go'zal xulqli inson ekanlarki, zamondoshlari u kishining fazilatlarini tan olib, eng chiroyli xulq Imomi A'zamning xulqidir, deb e'tarof qilganlar. Bu xususda ko'p katta ulamolardan bayonotlar qolgan. Imomimiz Alloh taolo bergan ne'matlar shukronasi tashqi ko'rinishda ham ko'rsatib o'tganlar. Doimo chiroyli va pokiza kiyimlarda yurganlar. Bu haqda ham zamondoshlari guvohlik berib ketganlar. Shunday baland maqomga erishgan zot nihoyatda tavozeli, xokisor, kamtar bo'lgan ekanlar. Ma'lumki, kishiga Alloh taolo fazilat berib, u qanchalik baland maqomga ko'tarilsa, uning hasadgo'ylari ham shunchalik ko'payadi.

Imomimiz esa o'shanday hasadgo'ylarni ko'rganlarida: "Bizlarni yomonlagan kishilarning gunohini Alloh kechirsin, bizlarni yaxshi ko'rganlarni Alloh rahmat qilsin", deb duo qilar ekanlar. Ya'ni, yomonlikka yomonlik bilan javob qilmas ekanlar.

Yana bir misol: halolni haromdan ajrata olmaydigan, o'zi kambag'al, bechora bo'lsa ham, kalondimog', birovlarga ozor etkazadigan kishilar bo'ladi. Imomning ham bir qo'shnilari bor ekan. U Alloh taolo harom qilgan ichkilikka giriftor, har kecha mast ekan. Imomi A'zam sha'nlariga hajvlar aytar, baqir-chaqir qilib, u zotga ozor berar ekan. Imomimiz toqat bilan uning haqoratlarini eshitaverar ekanlar. Ittifoqo, bir kuni qo'shnining xonadonidan odatdagi baqir-chaqir, so'kinish, haqorat sasi kelmay qolibdi. Imomimiz xavotirlanib, xabar oldiradilar. Ma'lum bo'lishicha, qo'shnisi badxulqligi tufayli mirshablar qo'liga tushib, hibsga olinibdi. Imomi A'zam uni Hudo jazolabdi, deb qo'ya qolmasdan, darhol amirning xuzuriga boribdilar. Mening bir ayolmand kosib, kambag'al qo'shnimni qandaydir ayb bilan zindonband qilibdilar. O'sha qo'shnimni ozod qiling, unga mening o'zim kafilman, deb iltimos qilibdilar. Kufaning amiri, albatta, Imomi A'zamning kim ekanini bilar edi. Shuning uchun u kishining hurmatidan nafaqat badxulq qo'shnini, balki keyingi ikki kun davomida hibsga olinganlarning hammasini qo'yib yuboradilar.

Shundan so'ng u qo'shniga Hudo insof beradi. U zindondan to'g'ri Imomi A'zamning huzuriga keladi. Tavba qilib, Imomimizga shogird bo'ladi.

Imomi A'zamning masala bobida beqiyos bo'lganliklariga yana bir misol. Bu misol Imomimiz yashagan davr uchun ancha mushkul edi. Kufada bir ayol egazak farzand ko'ribdi. Egizaklar bir-birlariga bellaridan yopishgan holda tug'ilibdilar. Hozir bundaylarni Siyom egizaklari deb ataydilar. Bir oz fursat o'tgach, o'sha ikki chaqaloqdan birining ajali etib o'ladi, ikkinchisi esa tirik. Agar bu holat bizning zamonda ro'y bersa, darhol jarrohlar aralashib, masalani nashtar bilan hal qilib qo'ya qoladilar. Lekin gap 1300 yil avval bo'lgan voqea haqida ketyapti. Hullas, hamma hayron. O'likni qabrga qo'ymoqchi bo'lsalar, uning tirik sherigi bor. Ko'mmasalar...

Shunda hech kim jo'yali bir javob aytolmagan mazkur masalaga Allohning ilhomi bilan Imomi A'zam javob qiladilar. U kishi, bu o'lgan bola ko'miladi, lekin shundoq ko'miladiki, tirik bola erning ustida qoladi, deydilar. Huddi shunday ko'madilar va Allohning qudrati bilan sanoqli kundan so'ng er o'sha marhum farzandni tirik farzanddan ajratib oladi. Tirik bolaning xayoti mana shunday saqlab qolinadi. Keyin uni Imomi A'zamning o'g'li deb ataydilar. Imomimizning bu "o'g'li" uzoq yillar umr ko'radi.

Kufa viloyati va shahrining hokimi Ibn Hubaya Imomi A'zamga Kufa viloyatiga qozi bo'lishni taklif qiladi. Taklifimni qabul qilmasangaz, zindonband bo'lasiz, sizni har kuni o'n darra uradilar, deb tahdid qiladi. Shunda Imomy A'zam, rahmatullohi alayh: "Allohning oxirat diyoridagi azobidan bu dunyodagi hokimning azobi engil bo'ladi, men roziman", deydilar.

Imomi A'zamni zindonband qilganlaridan so'ng o'n kun davomida hokimning huzuriga olib borar ekanlar. Hokim u zotdan: "O'ylab ko'rdingizmi, endi qozi bo'lishga rozimisiz" deb so'rar ekan. Rad javobini eshitgach, g'azablanar, yana o'n darra urishga buyurar ekan.

Imomimiz kaltaklanib, zindonga qaytganidan so'ng yig'lar ekanlar. Hamxonalari bu holatdan hayron. Nihoyat, Imomimizdan nega bunday qilayotganlarini so'rashga jur'at qilibdilar. Axir sizga lavozim bermoqchilar-ku, uni tezroq qabul qiling shu azoblardan qutulasiz, deyishibdi. Shunda Imomi A'zam rahmatullohi alayh "Men kaltak zarbidan yig'layotganim yo'q. Onamga rahmim kelganidan yig'layapman. U kishi mening zindonga tushganimdan, kaltaklanayotganimdan boxabarlar. Onam qanday chidayapdilar ekan! Meni mana shu narsa yig'latyapti", degan ekanlar. Shu tariqa o'n kunni azobda o'tkazibdilar. O'n birinchi kunga o'tar kechasi hokimning tushiga janob Rasululloh, sollallohu alayhi va sallam, kiribdilar. Payg'ambarimiz hokimga: "Mening sunnatimni tiriltirib, dunyoga yoyayotgan zotni zindonga olib kirishdan ko'rqmaysan-mi?" deb tanbeh berdilar. Hokim tong otishi bilanoq, shaxsan o'zi zindonga kirib, Imomi A'zamdan, rahmatullohi alayh, uzr so'rab, u zotni ozod qildi.

Zindondan ozod bo'lganlaridan keyin imomimiz Kufani tark etib, Makkai mukarramaga ketadilar va bu muborak shaharda o'n yillar davomida istiqomat qildilar. Bu zotning hayotlaridan yana bir nuqta – etmish yillik hayotlarida ellik besh marta haj ibodatini ado qilganlar. Demak, Imomimiz nafaqat Kufadaga, balki Makkai mukarrama va Madinai munavvaradagi ulamolarning suhbatlaridan ham bahramand bo'lganlar.

Bizlarga ming yillar davomida Imomi A'zam mazhabida ta'limot berildi va shunga binoan bu ta'limotga ota-bobolarimiz amal qilib keldilar, biz ham amal qilmoqdamiz. Alloh taoloning buyruqlarida qoim bo'lib, Imom A'zamning mazhablarida bo'lishimiz har birimiz uchun bir xayriyat, yaxshilik ekanini yaxshi anglab olsak, hammamiz uchun ham foydali bo'ladi.

Abu Yusuf va Imom Muhammad (ularni «Sohibon» deyishadi) hamda Imom Zufar kabi ko'plab zabardast olimlar Imomi A'zamdan fiqh ilmini o'rganadilar.

Abu Hanifaning "Al-Fiqh al-akbar", «Usmon al-Butiyga taqtsim etilgan risola, "Al-olim va al-mutaallim", «Ar-Raddu alal-Qadariya» kabi asarlari mavjud.

Imomi A'zam hijriy 150 yili etmish yoshlarida Bag'dodda vafot etganlar.

Abu Hanifa shahardagi Hizaron qabristoniga dafn qilinadi. Olimning Bag'doddagi masjidi mashhurdir. Masjidning juda qimmatli va noyob kitoblarga boy bo'lgan kutubxonasi mavjud.

Alloh taolo mazhabboshimiz hazrati Imomi A'zam Abu hanifaga, rahmatullohi alayh, ulug' rahmati ila marhamat qilsin! Islom diniga va bizga qilgan beqiyos xizmatlari uchun ul zotga eng go'zal tuhfalar in'om aylasin. Omin!

«Imomi A'zam – buyuk imomimiz»

kitobidan olindi.

KYeYINGI MAVZULAR:

HAJ KITOBI

Hajning farz bo'lish vaqti

Hukmi va farz bo'lishining dalili

Ka'baning qisqacha tarixi

Farz bo'lishining sababi

Farz bo'lishining shartlari

Sahih ado bo'lishining shartlari

Vaqti

Ruknlari

Hajning vojiblari

Hajning sunnatlari

Ihrom

Miyqot

Hajni ado etish tartibi

Hajda man' qilingan amallar

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Mus'haflarni yozish va nashr qilish tarixi

07.11.2025 15948 13 min.

Qur’oni karimni jamlanish tarixida kitobat – yozib qoldirish o‘ziga xos o‘rin tutgan. Oyatlarni yozib olish Rasululloh sollallohu alayhi vasallam davrlaridanoq boshlangan, kotib sahobalar har bir oyatni nozil bo‘ilishi bilan kechiktirmay yozib olishga katta e’tibor berishar edi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham Qur’onga bandalar so‘zi aralashib qolmasligi uchun Qur’ondan boshqa narsani yozib olmaslikni buyurganlar.

Hazrati Abu Bakr roziyallohu anhu davrlarida esa tarqoq sahifalardagi oyatlar bir butun holga – Mus'haf shaklida yozib qoldirilgan. Bu jamlashda bosh kotiblik vazifasida bo‘lgan Zayd ibn Sobit roziyallohu anhu faqat og‘zaki tilovat bilan kifoyanmadilar, balki, eshitgan har bir oyatlarni mavjud bitiklarga solishtirib, og‘zaki tilovat yozuvdagi bilan mos kelib, tasdig‘ini topsa, Mus'hafga qo‘shardilar. Bu holat ham Mus'haf tarixida yozishni nechog‘li yuqori ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi.

Hazrati Usmon roziyallohu anhuning davrlarida yozib, katta shaharlara tarqatilgan Mus'haflar esa, keyingi avlod xattotlari uchun Mus'haflar ko‘chirib tarqatishlariga asosiy manbaa bo‘lib xizmat qildi. O‘sha zamonlarda Mus'haflar qo‘l mehnati bilan ko‘chirilgan

Hazrati Aliy karramallohu vajhahuning nabiralari Aliy Zaynulobidin aytadilar: “Mus'haflar varag‘i ketma-ket (bir-biriga bog‘langan, ulangan) bo‘lmas edi, kimda Mus'haf bo‘lsa masjid minbarini oldiga kelib, “Kim xohlasa mendan ko‘chirib olsin” der edi. Xohlovchilar kelib undan bir sahifa, bir sahifa qilib Mus'hafni oxirigacha ko‘chirib olishar edi”[1].

Abu Hakima al-Abidiy aytadilar: “Men Kufa shahrida xattotlar bilan birgalikda Mus'hafni ko‘chirar edim. Kunlardan birida Aliy roziyallohu anhu biz ko‘chirgan nusxalardan birini ko‘rdilar va bizning yozgani xatimiz u zotni juda ajablantirdi, shunda “Alloh nurlantirgan narsani (Mus'hafni) mana shunday nurlataveringlar”, boshqa bir rivoyatda “Alloh taolo bunga (Mus'hafga) nur bergani kabi sizlar ham nurlantiringlar” dedilar[2]”.

Islomning dastlabki asrlaridagi holat shunday bo‘lgan. O‘sha zamonlarda nashr qilish imkoniyati bo‘lmagani uchun kimga Mus'haf kerak bo‘lsa, xat savodi borlar o‘zi ko‘chirib olardi, xat savodi bo‘lmaganlar xattotlarga iltimos qilib, ba’zan haq to‘lash evaziga ko‘chirtirib olar edi. Xattotlar imon-e’tiqodining mustahkamligi, Qur’oni karimga bo‘lgan hurmat-ehtiromi va asosiysi, Alloh taoloning oldidagi mas’uliyatini his qilib, omonatdorlik bilan o‘z kasbiga yondashuvi natijasida Mus'haflar bexato ko‘chirilar, kamdan-kam hollarda yo‘l quyilgan kamchiliklar Qur’onni yod olgan hofizlar tarafidan o‘z vaqtida to‘g‘rilanardi ham. Ayrim mohir xattotlar umri davomida yuzlab nusxalar ko‘chirib, extiyojiga yarashasini sotar, qolganlarini ilm davralariga, masjid va tolibi ilmlarga vaqf qilib tarqatar edi.

Nashr qilish dastgohi ixtiro qilingach, kitob nashr qilish jabhasida misli ko‘rilmagan yutukqqa erishildi. Dastlab nashr dastgohlari Germaniyada 1431 melodiy sanada ishlab chiqildi. Yillar davomida bu uskunlarning salohiyati va imkoniyatlari kengaydi, dastlab Italiya, so‘ngra Fransiya davlatlarida ishlatiladigan bo‘ldi. Keyinchalik dunyoning boshqa ilg‘or musulmon mamlakatlariga ham tarqaldi. Jumladan, Halab shahrida 1698 yilda, Livanda 1733 yilda suryon tilida, keyinchalik arab tiliga ixtisoslashgan, Bayrutda 1753 yilda “Qudays” nomli nashriyot faoliyati joriy qilindi. Misrga Fransiyalik harbiy qo‘mondon Bonapart 1798 yilda o‘zi bilan nashr dastgohini olib kirishi natijasida Qohiradagi “Ahliyya” matbaasiga asos solingan. Keyinchalik bu matbaa “Buloq” nomida faoliyat olib borib, Islom olamiga juda mashhur bo‘lgan. Turkiyaga Sulton Ahmad III davrida kirib kelgan. Biroq bu dastohlarda diniy adabiyotlarni nashr qilish o‘sha zamon Turk ulamolari tarafidan ruxsat berilmagan. 1141 yildan keyin asta-sekin arab adabiyoti, tarixi va lug‘atiga oid kitoblar nashr qilingan.

Nashr etish dastgohida chop etilishi bilan tarixda qolgan Mus'haf 1694 yilda Germaniyaning Gamburg shahrida Abraxam Xinkelman (Abrahmi Hinckelmanni) ismli sharqshunos olimning sa’y-harakati bilan 560 sahifada nashr qilingan[3]. Har bir sahifa 16 satrdan iborat bo‘lib, oyatlar boshlanishi tartib raqm bilan belgilangan.

Bundan avval Italiyadagi “Bunduqiya” nashriyotida ham 1530 yilda nashr qilingan, biroq, o‘sha zamon hukmron boshqaruv tabaqa vakillari tomonidan nashr o‘rnida yo‘qotib tashlangan[4].

Shunga ko‘ra hozirgacha saqlanib qolgan Mus'haflar orasida eng qadimiysi Germaniyaning Gamburg shahrida chop qilingani hisoblanadi. Mus'hafning mazkur nusxasi bizgacha saqlanib qolganlari orasida ilk nashr qilingani bilan ahamiyatli bo‘lsada, ko‘plab xato va kamchiliklardan xoli emas edi. Unda uchraydigan xatolar asosan arab tili qoidalariga mos kelmasligi hamda nashr dastgohidagi texnik kamchiliklarga borib taqalardi. Masalan, yonma-yon kalimalarni o‘rin almashib qolishi, nuqtalarning oz yoki ko‘payib qolishi, orasi ajratib yozilishi kerak bo‘lgan ikki kalimaning orasi bog‘lanib qolish kabi kamchiliklarni keltirish mumkin.

Ana shundan keyin Mus'haflar ketma-ket nashr qilina boshlandi.

Dastlabki nashr qilingan Mus'haflar sifatida Rossiyaning Sankt-Peterburg shahrida 1787 yilda Mavlo Usmon boshchiligida nashr etilgan Mus'hafni, Eronda nashr qilingan ikkita toshbosma nusxa: biri 1828 yili Tehronda, ikkinchisi 1833 yili Tabrizda nashr qilingan nusxani, Qozon shahrida 1877 yilda bosilgan Mus'hafni, huddi shu yili Turkiyada xattot Hofiz Usmon qalamiga mansub nashr qilingan Mus'haflarni keltirish mumkin. Qozon shahrida bosilgan nusxa avvalgi Gamburg shahrida nashr qilingan Mus'hafga deyarli o‘xshab ketsada, unda yo‘l quyilgan kamchiliklar oldi olingan, kalima va harflarda uchragan texnik xatolar tuzatilan edi. Biroq harflar ustiga qo‘yiladigan harakatlarda kamchiliklar bor bo‘lib, Mus'haf so‘ngidagi maxsus jadvalda yo‘l qo‘yilgan xatolar ko‘rsatib o‘tilgan[5]. Keyinchalik, Mus'hafning ko‘plab nashriyotlarda chop qilish ommalashib ketdi. Misrda 1890 yilda Rizvon ibn Muhammad Muxallalotiy boshchiligida, 1923 yilda xattot Muhammad Aliy Husayniy boshchiligida nashr qilingan.

Sanab o‘tilgan Mus'haflarning barchasida harflar Usmoniy Mus'haf asosida, harakatlar esa Xalil ibn Ahmad va imom Sibavayhlar asos solgan yo‘nalishda bo‘lgan.

Keyingi paytlarda tijoriy nashriyotlarning ko‘payishi, unda ish olib boradigan xodimlarning mas’uliyatsizligi, bee’tiborlik bilan nashr qilingan bir qancha Mus'haflarda texnik xatolar ko‘payib ketish oqibatida, ayrim nashriyotlar Mus'hafni ko‘paytirib, tarqatish emas, balki turli nashrlarda uchraydigan xato va kamchiliklardan tozalashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Hozirda bunday ezgu maqsad sari faoliyat olib borayotgan nashriyotlar orasida eng ko‘zga kuringani bu – Madinai munavvaradagi “Malik Fahd” nashriyotidir. 1404 hijriy sana 20 rabiussoniy oyida Saudiya Arabistoni podshohligi muassisligida Mus'haf va unga aloqador ilm ahllari, mutaxassislardan iborat o‘n besh kishilik qo‘mita tashkil qilingan. Qo‘mita hay’at a’zolari Qur’oni karimni har bir kalima, harf va hatto harakatlari, to‘xtash belgi va ko‘rsatmalari ustida bosh qotirib, chuqur tadqiq qilishgan, yillar davomida Mus'hafga kirib qolgan qushimchalar olib tashlanib, xatolar tuzatilgan, kamchiligi to‘ldirilgan, bunday mashaqqatli vazifani uddalash maqasadida hay’at azolari Mus'hafni ikki yuz martadan oshiqroq o‘qib chishlariga to‘g‘ri kelgan.[6] Nashr uchun tayyor holiga kelgan Mus'hafning ko‘rinishi, hajmi va xat turi borasida ham muammolar bor edi. Islom olamiga mashhur xattotlarning Mus'haf ustida olib borgan izlanish va mahoratlari ilmiy o‘rganib chiqildi va ber necha qo‘lyozma Mus'haflar orasidan Damashqlik xattot Usmon Tohoning yozuv uslubi tanlab olindi. Usmon Toho chiroyli yozish va yozuv qoidalariga rioya qilish bilan bir qatorda, tanzim ya’ni tartibga, tabvib ya’ni juzlarga ajratishni ham yo‘lga qo‘ygan edi. Qur’oni karimni 30 juzga bo‘lib, har bir juzga 20 sahifa ajratgan, Fotiha va Baqara surasining birinchi sahifasiga chiroyli shakl berish uchun ikki bet, oxirgi juzda “Bismilloh” bilan suralarning ajratilishi ko‘p bo‘lgani uchun yana ikki bet qo‘shilib, jami 604 sahifaga joylagan edi. Bundan tashqari, har bir sahifani oyat bilan boshlab, oyat bilan yakunlashga erisha olgani eng katta afzalligi bo‘lgan[7]. Sanab o‘tilgan jihatlari bilan boshqa qo‘lyozma nusxalardan tubdan ajralib turgan Mus'hafni yangi nashr qilinmoqchi bo‘lgan “Madina Mus'hafi” nusxasiga asos qilib olindi va hozirda dunyoga tarqalgan Mus'haflar orasida eng mukammal shaklga ega bo‘ldi.

Saudiya Arabistoni podshohligi homiyligida 1405-1425-hijriy yillar oralig‘ida “Madina Mus'hafi” 193 million tirajda bosib chiqishga erishildi[8] va bu dunyodagi eng ko‘p tiraj qilingan bosma deb baholanmoqda.

Hozirda yiliga 30 milion tirajda har xil hajm va ko‘rinishda nashr qilib, tarqatib kelinmoqda.

Keyingi yillirda yurtimizda ham har sohada bo‘lgani kabi diniy sohani rivojlantirish maqsadida keng qamrovli islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlar Mus'hafi sharifni nashr qilish va aholimiz mo‘min-musulmonlarining Qur’oni karimga bo‘lgan extiyojini qoplash jihatini ham qamrab oldi.

Alloh taoloning muborak kalomi — Musxafi sharif O‘zbekistonda nashrdan chiqishi qalblarni sururga to‘ldirgan sharafli voqealardan biri bo‘ldi. Yurtimizning ko‘zga kuringan nashriyotlaridan biri «Hilol nashr» matbaa-nashriyoti tomonidan chop etilgan Mus'hafi sharif kitobxonlar ommasiga taqdim etildi.

Nashriyotning ko‘p yillik samarali faoliyati davomida Qur’oni Karimni qadimiy an’analarga, o‘ziga xos tartib-qoidalari va odoblariga rioya qilgan holda, ilg‘or texnologiyalar yordamida sifatli va go‘zal shaklda chop etish uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlar yaratildi.

«Hilol nashr» matbaa-nashriyoti Mus'hafi sharifni nashr qilish loyihasi bo‘yicha dunyoda Mus'haf nashri bo‘yicha yetakchi matbaalardan hisoblangan — Misr Arab Respublikasidagi «Dorus-salom» nashriyoti bilan hamkorlik shartnomasi tuzdi. Tuzilgan shartnomaga ko‘ra, «Dorus-salom» nashriyoti «Hilol-nashr»ga Mus'hafni chop etish uchun maxsus ijozat berdi va Qur’oni Karim nusxasi andozasini taqdim qildi. Shundan so‘ng O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo‘yicha qo‘mita hamda O‘zbekiston musulmonlari idorasi ko‘magida ushbu tabarruk loyihani bajarishga kirishildi.

Nashriyot imkoniyatidan kelib chiqib birinchi bosqichda mazkur Mus'hafning adadi 50 000 dona deb belgilandi, dastlab shu adaddan 10 000 nusxa savdoga chiqarildi va 31000 so‘mdan sotildi. Bundan buyon har ikki-uch oyda ana shunday adadda Mus'hafi shariflarni xalqimizga taqdim qilib borish ko‘zda tutilmoqda. Zero, Qur’oni Karim kirib borgan, o‘qiladigan har bir xonadonga Alloh taoloning fayz-barakoti yog‘ilib turadi. Binobarin, Alloh taoloning kalomi — Qur’oni Karimning ko‘p ming nusxada bosmadan chiqarilishi va uning samarasi o‘laroq, har bir mo‘min-musulmonning xonadonida mus'haflar ko‘z qorachig‘idek saqlanishi jonajon Vatanimiz uchun mislsiz xayr-barakadir. Qur’oni bor xonadonda tarbiyalangan farzandlar diniga, el-yurtiga, millatiga sodiq, vatanparvar, chinakam avlod sifatida kamol topadi.

Qalbi Qur’onga oshno xalqimiz ham yangi nashr etilgan Mus'hafi sharifni shod-xurramlik, xursandchilik va sevinch ko‘z yoshlari bilan kutib oldi. Bu yorqin hodisa mamlakatning deyarli barcha ommaviy axborot vositalarida keng yoritildi.

Abdulboqiy Tursunov

[1] Muhammad Tohir Kurdiy “Tariyxul xattil arabiy” kitobi, 182 sahifa.
[2] Kanzul ummol 10/536 sahifa.
[3] Tarixul Qur’on: Hafaniy Nosif 112 sahifa, Tarixul Qur’on: Muhammad Tohir Kurdiy 16, 186-sahfalar. Hozirda Misrning “Dorul kutub al-Misriya” kutubxonasida (176 raqam ostida) va “Qohira” unversiteti kutubxonasida bir nusxa saqlanadi.
[4] Mabohis fiy ulumil Qur’on: Subhiy Solih, 99-sahifa.
[5] Muhammad Tohir Kurdiy “Tariyxul xattil arabiy” kitobi, 339 sahifa, Mabohis fiy ulumil Qur’on: Subhiy Solih, 99-sahifa.
[6] Dirosot fiy ulumil Qur’on. 505-sahifa.
[7] Hoshimov Nuriddin “Qur’oni karim yozuvchisi – Xattot Usmon Toho” maqolasidan qisqartirib olindi.
[8] Dirosot fiy ulumil Qur’on. 506-sahifa.