Afrikaning markazida joylashgan Chad davlati qadimiy madaniyat o'chog'idir. Bu diyor o'ziga xos cho'llari, vohalari va keng yaylovlari bilan kishilar e'tiborini tortadi. Iqlimi issiq va yog'ingarchilik deyarli kuzatilmaydi.
Bu o'lka etnik guruhlar, tillar va an'analar markazi bo'lib, boy madaniy xilma-xillikka ega. Aholisining oltmish foizi musulmon. Chad xalqi samimiy va mehmondo'stdir.
Islom dinining bu diyorga kirib kelishi sahoba Uqba ibn Nofiy roziyallohu anhu nomi bilan bog'liq. U xalifa Umar roziyallohu anhu hukmronligi davrida Liviya, Tunis, Jazoir va Marokash kabi mamlakatlarni fath qilgan. Uning avlodlari hozir ham Chadda istiqomat qiladi.
Bu diyorda Islomning keng tarqalishiga IX asrda Shimoliy Afrikadan kelgan arab va berber (Afrika qabilasi) savdogarlari sababchi bo'lgan. Keyinchalik Kanem-Bornu imperiyasi mintaqaga Islomning yoyilishida muhim rol' o'ynadi.
Chadliklar tijorat maqsadida turli musulmon mamlakatlarida bo'lib, u erning yashash tarzi, madaniyati, ziroatchiligi, savdo-sotiq, din ishlarini va boshqa ilmlarni egallashga kirishdilar.
Chadliklar odatda ota-ona, farzandlar va bir nechta yaqin qarindoshlari bilan birgalikda yashaydilar. Ularning urfiga ko'ra, oilada barcha mas'uliyat o'g'il farzand bo'ynida. U oilaning sha'ni va xavfsizligiga javobgar sanaladi.
Chorvachilik chadliklarning asosiy daromad manbaidir. Ularning uy-joylari asosan chodirlar va qamishlardan yasaladi. Bu bir hududdan boshqa hududga ko'chishda qulaydir. Mamlakatning janubiy qismida aholi dehqonchilik bilan mashg'ul. Unumdor erlar asosan vohalarda joylashgani bois bu er aholisi o'troqlashgan.
Shuningdek, chadliklar tajribali savdogardir. Ular Markaziy Afrika mamlakatlari bilan chorva mollari, meva, sabzavotlar va qimmatbaho toshlar savdosini keng yo'lga qo'ygan.
Janubdagi oilalar odatda yaqin qarindoshlari – opa-singillari va aka-ukalari bilan bitta tom ostida yashaydilar. Uylar shunga yarasha katta qilib bunyod etiladi. Har bir oila a'zosining shaxsiy xonasi bo'ladi. Qizig'i, kattalar bir dasturxon atrofiga yig'ilmaydilar. Erkaklar va ayollar alohida ovqatlanishadi.
Chadliklar milliy an'analarni va udumlarni e'zozlovchi xalq. Shimoliy mintaqalarda diniy marosimlar to'liq ado etiladi. Janubdagi ba'zi qabilalar suhbatdoshning ko'ziga qarashni odobsizlik deb bilishadi. Ovqatni doim o'ng qo'l bilan eydilar. Chap qo'lda ovqatlanish uyat hisoblanadi. Mehmonlarga sovg'a ulashish ular uchun odatga aylangan.
Mamlakat bo'ylab boy madaniy meros va diniy uslublarni uyg'unlashtirgan ko'plab inshootu masjidlarda bejirim ishlangan naqqoshlik asarlarini ko'rish mumkin. Chad poytaxti Njamena shahridagi “Buyuk masjid” shaharning bosh jomesidir.
Chadda diniy va dunyoviy ta'lim beruvchi maktablar hamda arab tilini o'rganish markazlari bor. Bu ta'lim muassasalari kerakli bilimlarni va milliy-madaniy qadriyatlarni asrab-avaylashda, ularni kelajak avlodga etkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shohrux UBAYDULLAYeV
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Abdurrazzoq San’oniy aytadi: Ali ibn Husayn roziyallohu anhum namoz uchun tahorat qilayotgan edi. Shu payt suv quyib turgan joriya qo‘lidan obdasta tushib ketib, uning yuziga ozgina shikast yetkazdi. Ali ibn Husayn boshini ko‘tarib, joriyaga qaradi. Joriya vaziyatni yumshatish maqsadida Qur’oni karim oyatlaridan o‘qidi: “... G‘azablarini yutadigan...” (Oli Imron surasi, 134-oyat). Ali ibn Husayn roziyallohu anhum jimgina javob berdi: “G‘azabimni bosdim”.
Joriya oyatning davomini o‘qidi: “...odamlar-ni (xato va kamchiliklarini) afv etadiganlardir...”.
U kishi dedi: “Men seni afv etdim”.
Joriya oyatning oxirini o‘qidi: “Alloh ezgulik qiluvchilarni sevar”.
Ali ibn Husayn roziyallohu anhum dedi: “Bor, sen Allox yo‘lida ozodsan”.
Abdulloh ibn Ato aytadi: “Ali ibn Husaynning bir g‘ulomi (quli) xatoga yo‘l qo‘ydi va jazoga loyiq bo‘ldi. Ali ibn Husayn qamchini oldi. So‘ng u zot bunday oyatni o‘qidi: “(Ey Muhammad!) Imon keltirgan kishilarga ayting, ular Alloh kunlari (qiyomat)dan umid qilmaydigan kimsalarni kechirib yuboraversinlar! Shunda (u sabrli) kishilarni qilgan ishlari (kechirishlari) sababli mukofotlagay!” (Josiya surasi, 14-oyat).
Qul esa dedi: “Men bunday emasman, men Allohning rahmatidan umidvorman va uning azobidan qo‘rqaman”.
Ali ibn Husayn roziyallohu anhum qamchini tashlab yubordi va dedi: “Sen Alloh yo‘lida ozodsan”.
Muso ibn Dovud aytadi: Ali ibn Husayn xizmatkorini ikki marta chakirdi, u javob bermadi. Uchinchi marta chaqirgach javob qildi. Ali ibn Husayn unga dedi: “Ey o‘g‘lim, ovozimni eshitmadingmi?”.
Xizmatkor: “Eshitdim”, dedi.
Ali ibn Husayn so‘radi: “Nega javob bermading?”.
Xizmatkor: “Sizning shafqatingizga ishondim”, dedi.
Abdulg‘ofir ibn Qosim aytadi: Ali ibn Husayn masjiddan chiqib ketayotgan edi. Bir odam kelib uni haqorat qildi. Shunda Alining xizmatkor va qullari unga tashlanishdi.
Ali ibn Husayn ularni to‘xtatdi va bunday dedi: “Bas qilinglar, uning holatiga qaranglar”.
So‘ngra o‘sha odamga dedi: “Bizda siz bilmagan yana ko‘p narsalar bor. Agar sizga yordam kerak bo‘lsa, ayting, yordam beraylik”. O‘sha odam xatosini anglab, uyaldi va ortiga qaytdi.
Ali ibn Husayn uni yoniga chaqirib, o‘zi kiyib turgan chakmonini yelkasiga tashladi va ming dirham pul berdirdi.
Abu Ya’qub Muzaniy deydi: Hasan ibn Hasan bilan Ali ibn Husayn o‘rtasida bir oz noxushlik bo‘lib qoldi. Hasan bir kuni masjidda Ali ibn Husaynning yoniga keldi, uni turli so‘zlar bilan haqorat qildi. Ali ibn Husayn esa unga bir og‘iz ham javob qaytarmadi.
So‘ngra Hasan chiqib ketdi. Kechasi u alining uyiga bordi va eshigini qoqdi. Ali ibn Husayn eshikni ochib chiqdi. Hasan unga:
- Ey aka, agar siz haqiqatan ham men aytganlarimdek bo‘lsangiz, Alloh meni mag‘firat qilsin. Agar men yolg‘onchi bo‘lsam, Allox sizni mag‘firat qilsin, dedi va ketdi.
Ali ibn Husayn ortidan borib, yetib oldi va uni og‘ushiga oldi. Ikkovi yig‘lab yuborishdi. Shunda Hasan:
- Qasamki, endi siz xafa bo‘ladigan biron ish qilmayman, - dedi.
Ali esa unga: - Sen ham menga aytgan so‘zla ring uchun halollikdasan,- dedi.
Ibn Abi Dunyo rivoyat qiladi: Ali ibn Husaynning xizmatkori shoshgan holda oshxonadan temir pechni olib kelayotgan edi. Kutilmaganda temir pech tushib ketdi ketdi va narigi tomondan pastga tushib kelayotgan Ali ibn Husayn o‘g‘lining boshiga tegib, jarohat yetkazdi. Oqibatda u halok bo‘ldi. Mehmonlar bilan suhbatlashib o‘tirgan Ali ibn Husayn o‘rnidan sakrab turib, xizmatkorga dedi: “Sen ozodsan. Bu ishni qasddan qilmaganingni bilaman”. So‘ngra Ali ibn Husayn mayyitni dafn etish tadorigini ko‘rdi.
Shayx Mahmud MISRIYning “Solih va solihalar hayotlaridan qissalar”
nomli asaridan Ilyosxon AHMЕDOV tarjimasi.