O`zbekiston musulmonlari idorasi

E’tikof va uning fazilatlari

12.05.2020 5480 10 min.

Ma’lumki, inson ijtimoiy mavjudot. U hayoti davomida muayyan jamiyat a’zosi bo‘lishi va o‘zaro alaoqalarda faol bo‘lishi uning tabiati va fitratiga mos. Lekin ushbu faoliyati uning o‘zligini anglashi va Robbisini tanishi hamda Unga nisbatan bandachilik qilishidan to‘sib qo‘ymasligi darkor. Shuning uchun ham musulmon inson vaqti-vaqti bilan qilgan ishlarini sarhisob qilishi uning ruhiy tarbiyasi, qalb musaffoligi va imonining mustahkamligi uchun zarur omil hisoblanadi. ana shu ma’nolar yuzasidan Islom shariatida “e’tikof” deb nomlanuvchi ulkan savoblarga ega bo‘lgan amal joriy qilingan.

“E’tikof” lug‘atda bir narsani ushlab turish va bir joyda turish ma’nolarini ifodalaydi. Shar’iy istilohda esa – ro‘zador insonning niyat ila jamoat masjidida ma’lum muddat turishi tushuniladi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bir qator hadisi shariflar rivoyat qilingan bo‘lib, ularda e’tikofning fazilati, foydalari va oxiratda ko‘plab ajr-savoblarga sabab bo‘lishi bayon qilingan. Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda payg‘ambar alayhissalom:

هُوَ يَعْكِفُ الذُّنُوبَ وَيُجْرِى لَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ كَعَامِلِ الْحَسَنَاتِ كُلِّهَا

“U gunohlardan ushlaydi va e’tikof o‘tiruvchi uchun barcha yaxshiliklarni qiluvchi kabi yaxshiliklarni joriy qiladi”, deganlar”[1].

Inson masjidda ibodat bilan mashg‘ul bo‘lishi orqali turli gunohlardan uzoq bo‘lishi, ularni amalga oshirishdan saqlanishi imkoniga ega bo‘ladi. Shu bilan birga Alloh taoloni zikr qilish, Qur’on tilovat qilish yoki boshqa nafl ibodatlar bilan mashg‘ul bo‘lish orqali kishi o‘z nafsini solih amallar qilishga odatlantirishi mumkin. Shuning uchun ham ulamolar mazkur hadis sharhida “ushbu hadisda e’tikofning ijobiy ta’siri o‘laroq Alloh taolo e’tikof o‘tirgan bandani keyinchalik ham gunohlardan saqlashiga dalolat bor”, deya ta’kidlaganlari bejiz emas.

Qolaversa, ushbu hadisdan e’tikof o‘zida ko‘plab yaxshi amallarning savobini jamlaganini, e’tikof o‘tirgan banda barcha yaxshiliklarni amalga oshirgandek ajrga ega bo‘lishini bilib olishimiz mumkin.

Boshqa bir hadisda Ibn Abbos roziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qabrlari yonida turib quyidagilarni aytganlari rivoyat qilinadi:

سَمِعْتُ صَاحِبَ هَذَا الْقَبْرِ يَقُولُ: مَنْ مَشَى فيِ حَاجَةِ أَخِيْهِ وَبَلَغَ فِيْهاَ كَانَ خَيْراً لَهُ مِنْ اِعْتِكافِ عَشْرِ سِنِيْنَ وَمَنِ اعْتَكَفَ يَوْماً اِبْتِغَاءَ وَجْهِ اللهِ تَعَالَى جَعَلَ الله بَيْنَهُ وَبَيْنَ النَّارِ ثَلاَثَ خَنَادِقَ أَبْعَدَ مِمَّا بَيْنَ الخَافِقَيْنِ

“Men ushbu qabr sohibini: “Kim o‘z do‘stining hojati uchun yurib, uni chiqarsa, unga o‘n yil e’tikof o‘tirgandan yaxshi bo‘lur. Kim Allohning roziligini tilab bir kun e’tikof o‘tirsa, u bilan do‘zax orasini osmon va yer kengligicha bo‘lgan uch xandaq masofada uzoq qiladi”, deganlarini eshitdim”[2].

E’tikof aslida savobli amal. Uning savoblar ko‘paytirib beriladigan muborak oy – ramazon oyida bo‘lishi esa ulkan ajrlarga sabab bo‘ladi. Qolaversa, ushbu odat Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sunnatlaridir. Bu borada ko‘plab hadislar va sahobai kiromlarning asarlari rivoyat qilingan. Mashhur sahoba Abu Hurayra roziyallohu anhu shunday deydilar:

كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَعْتَكِفُ فِي كُلِّ رَمَضَانَ عَشْرَةَ أَيَّامٍ فَلَمَّا كَانَ الْعَامُ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ اعْتَكَفَ عِشْرِينَ يَوْمًا

“Nabiy sollallohu alayhi vasallam har Ramazonda o‘n kun e’tikof o‘tirar edilar. Vafot etgan yillari yigirma kun e’tikof o‘tirdilar”[3].

Boshqa rivoyatlarda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ramazonning aynan qaysi kunlarida e’tikof o‘tirganlari ochiq bayon qilingan. Jumladan, Imom Buxoriy va Imom Muslim o‘z “sahih”larida keltirgan rivoyatda Oisha onamiz roziyallohu anho u zotning ushbu odatlarini quyidagicha yodga olganlar:

كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَعْتَكِفُ الْعَشْرَ اْلأَوَاخِرَ مِنْ رَمَضَانَ حَتَّى تَوَفَّاهُ اللهُ ثُمَّ اعْتَكَفَ أَزْوَاجُهُ مِنْ بَعْدِهِ

“Nabiy sollallohu alayhi vasallam vafot etgunlaricha Ramazonning oxirgi o‘n kunligida e’tikof o‘tirar edilar. So‘ngra, u zotdan keyin zavjalari o‘tirishdi”.

Fuqaholar ushbu va bundan boshqa ko‘plab hadislardan kelib chiqib, ramazon oyining oxirgi o‘n kunligida e’tikof o‘tirish sunnati muakkada – ta’kidlangan sunnat ekaniga, boshqa kunlari esa mustahab ekaniga ittifoq qilishgan.

Ta’kidlash lozimki, bizning dinimiz rohiblik, tarki dunyochilikni aslo targ‘ib etmaydi. Uning ko‘rsatmalarida har bir musulmon ibodatga berilib jamiyatdagi moddiy, ma’naviy, iqtisodiy va ijtimoiy islohtlarni chetga surib qo‘yishiga da’vat etilmagan. aksincha, musulmonlar doimo bir-birlari bilan umumiy aloqada va hamjihatlikda bo‘lishlari barobarida, mazkur sohalarda faol bo‘lishlariga targ‘ib etiladi. Shari’timizda joriy qilingan har bir ko‘rsatma va amallarda uning yorqin misolini ko‘rish mumkin. Jumladan e’tikofning hukmi borasidagi ulamolarning bir qator fatvolarida ham ana shu holat o‘z aksini topgan. Unga ko‘ra ramazon oyining oxirgi o‘n kunligida e’tikof o‘tirish ta’kidlangan sunnat bo‘lishi kifoya yo‘liga ko‘ra ekani alohida ta’kidlagan. Ya’ni musulmonlardan bir necha kishi ushbu fazilatli amalni bajarishi bilan qolganlarning zimmasidan soqit bo‘ladi. Buni xuddi masjidlarda azon aytishga qiyos qilish mumkin. bir shaharda namoz vaqti kirishi bilan bir necha masjidlarda azon aytilsa shahar ahlidan bu soqit bo‘ladi.

E’tikofning eng oz muddati to‘g‘risida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan aniq ko‘rsatma kelmagan. Shuning uchun ham ulamolar bu borada turli qarashlarni aytib o‘tishgan. Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhi e’tikofning eng ozi bir kun, degan bo‘lsalar, Imom Abu Yusuf kunduzning ko‘prog‘ida o‘tirsa, e’tikof bo‘ladi, deganlar. Imom Muhammad esa biror lahza bo‘lsa ham niyat qilib masjidda o‘tirsa, e’tikof o‘rniga o‘tadi va e’tikofga savob oladi, deganlar.

Mazhabimizdagi keyingi muhaqqiq ulamolar ko‘pchilik insonlarning ehtiyojlarini inobatga olib Imom Muhammadning qavliga fatvo berganlar[4]. Qolaversa, buni mashhur sahobalardan biri Ya’lo ibn Umayya raziyallohu anhudan keltirilgan rivoyat ham qo‘llaydi. Unda ushbu sahoba o‘z do‘stiga qarata: “Biz bilan masjidga yur, u yerda biror lahza e’tikof o‘tiramiz”, degan ekan[5].

Hanafiya mazhabiga ko‘ra ayollar e’tikof uchun masjidlarga bormaydilar. Balki, ular erlari yoki ota-onalarining ruxsati bilan uylarida e’tikof o‘tirishlari mumkin. Bunda iloji boricha ibodat uchun qulay sharoitga ega bo‘lgan o‘zlarining xos xonalarida e’tikof o‘tirganlari afzal sanaladi. Zero, Abdulloh ibn Mas’ud raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

صَلاَةُ الْمَرْأَةِ فِى بَيْتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلاَتِهَا فِى حُجْرَتِهَا وَصَلاَتُهَا فِى مَخْدَعِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلاَتِهَا فِى بَيْتِهَا

“Ayol kishining uyidagi namozi ayvonida o‘qigan namozidan afzaldir. Uning xos xonasida o‘qigan namozi uyida o‘qigan namozidan afzaldir” deganlar[6].

Muborak ramazon oyi ibodat mavsumi. ushbu fazilatli oyni g‘animat bilib, imkon qadar har bir daqiqani toat-ibodat va solih amallar bilan o‘tkazish, Alloh taoloning avfi va mag‘firatini so‘rash, Uning buyuk fazli, rahmatidan umid qilish ulkan baxt va saodatdir. Shunday ekan har birimiz bu kabi fazilatlardan g‘aflatda qolmasligimiz va buyuk Robbimizning quyidagi oliy chaqirig‘ini unutmasligimiz lozim: “Ey, imon keltirganlar! Ruku’ qilingiz, sajda qilingiz va Rabbingizga ibodat qilib ezgu ish qilingiz – shoyadki, najot topsangiz!”[7].

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo bo‘limi mutaxassisi,

Toshkent islom instituti o‘qituvchisi Abdulatif Tursunov

[1] Ibn Moja “Sunan”da rivoyat qilgan. Ba’zi muhaddislar ushbu hadisni zaif deyishgan. Chunki isnodida Farqad ibn Yaqub as-Sabaxiy ismli roviy bo‘lib, Imom Yahyo ibn Maiyn uni ishonchli, degan bo‘lsa, Imom Ahmad va Imom Doraqutniy zaif, deyishgan. Alloma ibn Hajar Asqaloniy esa “Ushbu roviy ishonchli, rostgo‘y va ibodatgo‘y inson bo‘lib, ba’zan yoddan hadis aytishda adashib turgan”, degan. Jumhur ulamolar hukmiy va aqidaviy bo‘lmagan, balki fazilatli amallarga taalluqli bo‘lgan masalalarda bu kabi zaif hadislarga suyanish mumkinligiga ittifoq qilishgan.

[2] Tabaroniy “Mu’jam al-avsat”da, Bayhaqiy “Shuabul imon”da rivoyat qilgan. Ibn Hajar Haytamiy o‘zining “Majma’ az-zavoid” asarida “Ushbu hadisning isnodi yaxshi”, degan bo‘lsa, Imom Hokim ushbu hadisni sahih, deya baholagan.

[3] Buxoriy va Abu Dovud rivoyat qilishgan.

[4] Qarang: Mulla Ali ibn Sulton Muhammad al-Qori al-hanafiy. Fathu bob al-inoya sharh kitob an-niqoya. 2-juz. 243-bet.

[5] Ibn Abi Shayba “Musannaf”da rivoyat qilgan.

[6] Abu Dovud “Sunan”da, Bayhaqiy “Ma’riftus sunan val osor”da, Hokim “Mustadrak”da rivoyat qilgan. Imom Hokim “Ushbu hadis ikki shayx (Buxoriy va Muslim) shartiga ko‘ra sahihdir” degan.

[7] Haj surasi, 77-oyat.

Ramazon-2020

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Tabiat ham Sizni halok etmasin

20.06.2025 9589 6 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Tong sahar to‘rt muchamizning sog‘, oilamiz tinch, tashqarida hech qanday xavfning xatarisiz uyg‘onish biz har doim ham e’tibor beravermaydiganimiz, shukrini ado etishni esimizdan chiqaradiganimiz ne’matlar sirasiga kiradi. Go‘yo asli shunday bo‘lishi kerakdek yashayveramiz. Yana bir tur ne’matlar borki, bizning e’tiborimizdan chetda. Bularga suv, havo kabi biz qadrlamaydigan, lekin bular bo‘lmasa, bir soat ham yashay olmaydigan ehtiyojlarimiz kiradi.

Bu ne’matlarning shukrini ado etmaslik, ya’ni qadriga yetmaslik oqibati nimalarga olib kelishi bugungi kunda namoyon bo‘lyapti. Pala-partish foydalanish sabab Orol dengizining qurishi nafaqat mintaqamizning, balki butun dunyoning muammosiga aylanib ulgurganiga ancha bo‘ldi. Biz uchun tekinga berib qo‘yilgan bu bebaho ne’matni qadrlamaslik orqasidan bugun insoniyat jiddiy muammolar qarshisida turibdi. Alloh taolo O‘zining kalomida berilgan ne’matlarni qadrlashni ta’kidlab, «Yeb-ichinglar, ammo isrof qilmanglar. Chunki U Zot isrof qiluvchilarni sevmas» (A’rof surasi, 31-oyat), deb buyurdi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tahorat qilayotgan buyuk sahobalardan biri Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhuning suvni ko‘proq ishlatayotganini ko‘rdilar va unga: «Hoy Sa’d! Bu qanday isrofgarchilik?!» dedilar. Sa’d ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhu: «Ey Allohning Rasuli! Tahoratda ham isrof bo‘ladimi?» dedi. U Allohning ibodati uchun tahorat qilayotganda suvni sal ko‘proq ishlatish isrof sanalmasa kerak, deb o‘ylagan ekan. Shunda u zot alayhissalom: «Ha, hatto oqib turgan daryoning yoqasida bo‘lsang ham», dedilar.

Biz esa «Suv – tekin» degan tushuncha bilan bir paytlar shaharlarimiz, qishloqlarimiz, mahallalarimizda zilol suvga to‘lib oqqan ariq-anhorlarni quritdik. Borlarini chiqindixonaga aylantirdik. Oqibatda ilgari odamlar bemalol ichavergan ariq suvlari hozir hatto qo‘l yuvishga ham o‘ylanib qolinadigan holga keldi.

Yaqin-yaqingacha poytaxtning shimoli-sharq tomonidan ko‘rinib, bahri dilingizni ochgan, xush kayfiyat bag‘ishlagan purviqor tog‘lar bugun ko‘rinmay qolganiga odamlar endi-endi ahamiyat bera boshlashdi. Daraxtlarning kamayishi, avtoulovlarning ko‘payishi, mavjud yashil hududlar qisqarib, o‘rniga rejasiz qurib tashlanayotgan uy-joy ekologiyaga, ona tabiatga ta’sir qilmay qolmadi. Qalin changli parda ortiga yashiringan tog‘lar xuddi bizni yordamga chaqirayotgan, vaqtida chora ko‘rilmasa, og‘ir oqibatlar yuzaga kelishidan ogohlantirayotgandek go‘yo.

Va achinarlisi bu og‘ir oqibatlar o‘zini ko‘rsata boshladi. 60 yillik tajribaga ega IQAir tashkiloti tomonidan tayyorlangan oxirgi yillik hisobotda qayd etilishicha, havoning ifloslanishi oqibatida bir yilda dunyo bo‘yicha 7 million aholi hayotdan bevaqt ko‘z yummoqda, milliardlab inson nafas yo‘llari kasalliklari hamda boshqa og‘ir dardlarga yo‘liqmoqda. IQAir sayti ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yil yakunlari bo‘yicha tuzilgan reytingga muvofiq, O‘zbekiston 134 davlat orasida 23-o‘rinni band etib turganini juda achinarli. Ro‘yxatdagi havosi eng iflos uchlikni Bangladesh, Pokiston va Hindiston egallagan (iqair.com/ru/world-most-polluted-countries).

Surunkali respirator kasalliklarining dunyo bo‘ylab tarqalishi va bu jarayonlarning asoratlarini o‘rgangan bir guruh britaniyalik olimlar inson o‘limiga sabab bo‘layotgan beshta asosiy omillardan biri nafas olish tizimi kasalliklar ekanini ma’lum qilishdi. Tibbiyot sohasiga oid yangiliklarni yoritadigan «The Lancet» nashri e’lon qilgan maqolada 1990–2019 yillarda nafas yo‘llari kasalliklarining tarqalishi 39,8 foizga, ushbu dardlardan vafot etganlar soni esa 28,5 foizga oshgani aytilgan. Bronxial astma eng ko‘p tarqalayotgan surunkali respirator kasallik sifatida qayd etilgan bo‘lib, nafas yo‘llarining kasallanishi, birinchi navbatda, chekish illati, shuningdek, havoning ifloslanishi hamda sanoat ishlab chiqarishining turli xildagi salbiy oqibatlari sabab yuzaga kelmoqda.

Yurtimizdagi maktablarning birida atrof-muhitni asrab-avaylash hamda boshqa ijtimoiy muammolarni bartaraf etish, ularning oldini olishga bag‘ishlangan tadbirda bir o‘quvchi yigit Ona Yerning odamlarga qilgan murojaatini o‘qib bergan edi. Siz ham bu murojaatga bir e’tibor berib ko‘ring-a:

«Ey odamzod, nimalar qilib qo‘yding, nimalar qilyapsan! To‘xta! Bo‘ldi! Yetar endi. Daraxtlarni kesib, qancha o‘rmonlarni yo‘q qilding, havoni, suvni bulg‘atding. Ko‘lu daryolarni quritding. Juda qizib ketdim. Yaratilganimdan beri bunaqa qizimaganman. Hammayog‘imni yondirib, ilma-teshik qilib tashlading-ku! Yana nima istaysan, odamzot?! Shaharlarda tuproq qolmadi! Hammayoqni toshdek beton bilan qoplab tashlading. Mening sabrim cheksiz emas. Zaxiralarim ham tugab boryapti. Meni asramasang, ertaga o‘zing qiynalasan. O‘zingni bos. To‘xta. Atrofga qara! Aql bilan ish tutib, menga ozgina yordam berib yuborsang, u yog‘iga o‘zimni o‘zim tiklab olaman. Yaxshiyam Alloh menga o‘zimni o‘zim sovutish qobiliyatini bergan. Lekin vaziyat shu zaylda davom etaversa, ya’ni tabiat shu tarzda ifloslantirilaversa, tiklanish qobiliyatim ham ish bermay qo‘yishi mumkin. Avvalgi holga qaytishi dargumonu, lekin vaziyatni yaxshi tomonga o‘zgartirish mumkin. Yaxshi insonlar hali bor bu dunyoda. Hammangiz birlashsangiz, qo‘lingizdan ko‘p narsa keladi, Xudo xohlasa».

O‘smir yigitning bu murojaati har birimizga ko‘zingizni oching, vaqt borida imkoniyatlarni ishga soling, deyayotgandek go‘yo...

Alloh hech bir narsani bekor yaratmagan. Har bir o‘simlikning, har bir jonivorning vazifasi bor. Shuningdek, ularning mavjudligi, yashashi bir-biriga chambarchas bog‘liq. Bu zanjirni uzish mumkin emas. Bordiyu hayvonot yoki nabotot olamining bir vakili yo‘q qilinsa, buning oqibati qachondir baribir sezilishi aniq.

Achchiq haqiqat shuki, bor tabiatdagi, ya’ni atrof-muhitdagi ko‘pgina resurslar yo‘qotib bo‘lingan. Ammo o‘sha narsalarning ko‘pini tiklash, qaytarish mumkin. O‘z navbatida, borini saqlab qolish ham juda muhim. Shunday ekan, Alloh bergan buyuk ne’matlar – suv, tuproq, havo, o‘simliklaru jonivorlarga bo‘lgan munosabatimizni o‘zgartiraylik, azizlar. Zero, bizdan keyingi avlod ham ozod va obod yurtda yashashga haqli.

«Hilol» jurnali 8(65)-sonidan