Imom Abu Husayn Muslim ibn Hajjoj al-Qushayriy an-Nisoburiy hijriy 206 yili Nisoburda dunyoga keldilar. Nisbatlari Qushayriy bo‘lib, u Nisoburga qarashli qishloqdir.
U zot hadis ilmida kitobi «Sahih» deb tan olingan 6 ta imomlarning biridirlar. Kitoblari «Sahih Muslim» Qur’oni karimdan keyingi o‘rinda turadigan kitoblardan biridir. Imomning hadis ilmidagi tutgan o‘rinlari va oliy martabalarga yetishlariga sabab sahih kitoblarida birorta ziyodalik ham, noqislik ham bo‘lmaganligi, bundan oldin ham, bundan keyin ham buning singari tartibdagi kitobni topilmasligidir. Imom Muslim hadis jamlash davrida uning nozik joylariga juda ham e’tibor bilan qaradilar. Hatto bir harf bo‘lsa ham o‘zgartirishdan saqlandilar. Bu zot hadislarni avvalidan oxirigacha uzilish va illatdan salomat, isnodlari ishonchli bo‘lsagina sahih kitoblariga kiritdilar. Imom Muslimning «Sahih»lari Imom Buxoriyning kitoblariga qaraganda ba’zi tomonlari afzalligini ulamolar qayd qilganlar.
Imom Navaviy aytadilar: «Yerning ustida, osmonning ostida Muslimning kitoblaridan ko‘ra sahihroq kitob topilmaydi».
Imom Muslim aytadilar: «Agar hadis ahllari 200 yil hadis yozsalar ham kuchlari mana shu «sahih»ni yozishlikka yetadi, xolos». Va yana aytadi: «Har bir yozgan kitobimni Abu Zar’ata ar-Roziyga ko‘rsatdim, agar u zot, mana bu hadis illatli, desalar tark qildim, agar, sahih, desalar kitobimga kiritdim».
Imom Muslim ko‘plab kitoblarning muallifidirlar. Shulardan eng mashhurlari «Sahih Muslim» bo‘lib, mana shu kitob sababli ulug‘ martabaga va chiroyli maqtovlarga sazovor bo‘ldilar. Bundan tashqari, u zotning «Jomi’ al-Kabir alal abvob», «Kitobu musnadi al-Kabir ala asmoi rijol», «Kitobu Asmoi va kuna», «Kitobu ilal», «Kitobu tamyiz», «Kitobu hadis Amr ibn Shu’ayb», «Kitobu mashoyixi Molik», «Kitobu avhomul muhaddisiyn», «Kitobu man laysa lahu illa rovin vohid», «Kitobu tabaqati at-Tobe’iyn», «Kitobu muhozramiyn», «Kitobu mashoyixi as-Savriy» kitoblari ma’lum va mashhur.
Bundan tashqari «Sahihi Muslim»ga bir necha muxtasar va sharhlar yozilgan.
Imom Muslimning «Asmo ar rijol» nomli kitoblariga Abu Bakr Ahmad ibn Ali Isfahoniy sharh yozgan.
Imom Muslimdan ana shu davrning katta imomlari, jamoatlar hadis rivoyat qilishdi. Ular Abu Hotim ar-Roziy, Muso ibn Horun, Ahmad ibn Saloma, Abu Iso at-Termiziy, Abu Bakr Huzaymiy, Yahyo ibn Sa’id, Abu Avona va boshqalardir.
Imom Muslim (Alloh u kishini o‘z rahmatiga olgan bo‘lsin) 261 hijriy sana, yakshanba kuni, 55 yoshlarida bu olamdan ko‘z yumdilar. Dushanba kuni Nisoburda dafn etildilar.
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Allohning Rasuli sollallohu alayhi vasallam iymon keltirganlarga ushbu baqosiz dunyoga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni va bu masalani hech qachon aql ko‘zi va qalb ko‘zining diqqat e’tiboridan chetda qoldirmaslikni qayta-qayta eslab kelganlar. Gap bu yerda odamlarning dunyoda o‘zlarini yo‘lovchiday tutishlari haqida bormoqda. Bu eslatma bandani dunyoga ko‘r-ko‘rona muhabbat qo‘yishdan himoya qiladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Bu dunyoda g‘arib (musofir) va yo‘lovchiday bo‘ling. Va o‘zingizni dunyoni tark etganlar qatorida hisoblang. Tong otganda nafsingizga shom haqida, kech kirganda esa ertangi tong haqida gapirmang (ungacha yashayman deb chamalamang, kafolatingiz yo‘q). Kasallik kelguncha sog‘liqdan, qarilik kelguncha yoshlikdan, biror ish bilan band bo‘lguncha bo‘sh paytingizdan, o‘lim kelguncha yashab turgan hayotingizdan foydalaning! Haqiqatda ertaga sizni kim deb atashlarini[1] bilmaysiz” (Ibn Umardan rivoyat qilingan, Termiziy rivoyati).
Imom Junayd Bag‘dodiy quddisa sirruhudan:
– Qaysi ilmlar ko‘proq foydali? – deb so‘rashganida u zot quddisa sirruhu javob berdilar:
– Bu Seni Allohni tanish – ma’rifatullohga va nafsga itoat etmaslik yo‘liga eltuvchi bilimlardir. Foydali ilmlar o‘z sohibini shikastanafaslik, hilm, kamtarinlik (tavozu), nafs bilan betinim kurash, ko‘ngilni poklash yo‘lida riyozatlar chekish, o‘zini nazorat qilish, Allohdan qo‘rqish, dunyo matohlaridan va ularga intiluvchilardan ko‘ngil uzish yo‘liga olib boradi. Bunday ilmlar oz bilan qanoatlanishga, bu dunyoga mukkasi bilan ketganlardan uzoqlashishga, bu olami foniyni shu olamning boyliklari uchun yashayotganlarga qoldirishga, odamlarga samimiy ustoz va maslahatchi bo‘lishga, ularga nisbatan chiroyli muomala va mehribonlik ko‘rsatishga, tariqat ahllari bilan hamsuhbat bo‘lish kabi narsalarga yetaklaydi”.
Ali ibn Tolib roziyallohu anhu mo‘minlarni bu o‘tkinchi dunyoning mevalari bo‘lgan hoyu havaslar girdobida mastu mahliyo bo‘lishlik, nafsning xohishlariga qul bo‘lishlik ofatidan ko‘p ogohlantirardilar:
“Siz uchun ikki sababga ko‘ra xavfsirayman: uzundan-uzoq orzu-havaslar girdobida qolishligingiz va nafsoniy talablarga erk berishlaringizdan. Shunday ekan, bu o‘tkinchi dunyoning emas, abadiy hayotning farzandlari bo‘ling!”.
“Axloqus solihiyn” (Yaxshilar axloqi) kitobidan
Yo‘ldosh Eshbek, Davron Nurmuhammad
tarjimasi.
[1] Ertaga sizni o‘liklar yoki tiriklar orasida eslashlarini bilmaysiz. Muharrir.