Бошловчи — Саидолим Турдибоев: Ассалому алайкум! Эътиборингизга “Муборак ой суҳбатлари” кўрсатувини ҳавола этмоқдамиз.

Бугунги меҳмонимиз Тошкент вилояти бош имом-хатиби Жасур домла Раупов бўлади. Ассалому алайкум, домла, кўрсатувимизга хуш келибсиз!

Дастуримизни Рамазондаги ниятлар хусусида бошласак. Ҳар кимнинг амали ниятига яраша бўлади, дейди. Умуман олганда, киши қандай ният қилиши лозим? Шу хусусда фикрлашсак.

Жасур Раупов, Тошкент вилояти бош имом-хатиби: — Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм. Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳу баракатуҳу. Муқаддас динимизда мусулмон киши ҳар доим яхши ниятда бўлиши, эзгу амалларни бажариши лозимлиги уқтирилади. Киши қандай эзгу ният қилса, унинг ижобати ҳам шунга яраша бўлади. Инсоннинг кўнглига бадният келиб қолса ва шу зоҳати унинг ҳаром эканлигини билиб, ниятидан қайтса, Аллоҳ таоло шунинг учун ҳам савоб ёзади.

Албатта, улуғ ойда турибмиз. Ушбу муқаддас ойда мўмин киши эзгу ниятлар қилиб, тоат-ибодатда бўлсалар, инша Аллоҳ, барчаси амалга ошгай. Уломалар Рамазоннинг рўзасини тўкис адо этган, тақвода қойим бўлган мусулмоннинг гуноҳлари тўкилиб, покланиб чиқади, онадан янги туғилгандай бўлади, деб айтганлар. Демак, барчамиз раҳмат ва мағфират ойида ниятларни яхши қилиб, Аллоҳдан гуноҳларимизнинг кечирилишини сўрасак, савобли ишларни кўпайтирсак улкан саодатга эришамиз.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига саҳобалардан бири келиб: “Ё, Расуллуллоҳ менга шундай бир амални ўргатинг, имоним зиёда бўлсин, жаннатга кирай”, дебди. Набий алайҳиссалом: “Аллоҳга тақво қилгин, Худодан қўрққин”, деб жавоб берибдилар. Ҳалиги саҳоба: “Бунинг ўзи кифоя қилмайди, яна бир икки нарса ўргатинг”, дебди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи вассалам: “Қуръони каримни кўпроқ тиловат қил, у қалбга нур олиб киради, осмонда эса сенга захира бўлади”, дебдилар. Ҳақиқатан ҳам Қуръони каримни тиловат қилишлик инсон қалбини мунаввар қилиб, нурга тўлдиради. Бундай киши ниҳоятда ҳалим ва мушфиқ, силаи раҳмда бўладилар, уларнинг барча амали яхшиликлардан иборат бўлиб қолади. Шунингдек, Қуръони карим қиёматда ўз соҳибини шафоат қилади, дейди уламолар.

Киши, аввало, тақвони маҳкам ушлаши керак. Тақводар одам намозини тўкис ўқийди, рўзасини тутади, закотини беради, хуллас, шариатимиз талабларини бажаради. Бундай мўминларнинг бу дунёда ҳам, охиратда ҳам дарожатлари баланд бўларкан. Шу маънода, Рамазон ойида нафсни ва руҳни ёмонликлардан парҳез қилиб, ибодатларни кўпайтиришимиз лозим. Саҳобалардан бири келиб ҳазрати Умардан тақво нима, деб сўрабди. Шунда ҳазрати Умар чўлда кетаяпсан, оёқ ялангсан, тиконлар бор, улардан ўзингни эҳтиёт қилганинг сингари тақво ҳам гуноҳлардан, маъсиятлардан ҳимоя қилишингдир, деб жавоб берган эканлар.

Ибодатнинг турлари кўп. Рамазон ойида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сахийлиги янада жўшиб кетаркан, бошқа ойга қараганда кўпроқ саховат қиларканлар. Бу бежизга эмас, албатта. Ушбу ойда қилинган яхшиликлар, эҳсон ва ҳадялар учун бошқа ойдагига нисбатан етмиш баробар кўп савоб ёзиларкан. Зотан, олган қўлдан берган қўл устун, дейдилар. Шунинг учун муборак ойда, аввало, яқинларимизга меҳрибонликлар кўрсатиб, уларга ҳадялар улашишимиз, муҳтожларга кўмак беришимиз лозим.

Бошловчи: — Рамазон ғанимат. Имкон қадар унинг фазилатларидан, барокатидан унумли фойдаланиб қолиш керак. Рамазон фазилатларидан бири у мўмин кишининг нафсини, руҳини тарбия қилади, маънавий юксалишига ёрдам беради. Нафс тарбияси, яъни, саҳарлик ва ифторликда таомланиш одатлари ҳақида гапириб берсангиз?

Жасур домла Раупов: — Ким қирқ кун парҳезланса, ҳалол луқма билан таомланса, унинг ҳар бир гапини ҳикмат қилиб қўяркан. Албатта, бу улуғларимизнинг гапи. Афсуски, бугунги кунда баъзи бир ёшларимиз таровеҳдан кейин саҳарликни ош марказларида қилишмоқда. Сўнг кун бўйи ухлашмоқда. Аввало, тақво бўлиш лозим. Тўғри, инсон толиқади, дам олиш керак. Лекин фақат рўза тутиб тақвони, зикрни, саловатни эсдан чиқариб қўймаслигимиз керак. Рамазон ойи тақво билан гўзал.

Шунингдек, рўзадор одам ифторлик ва саҳарлик вақтларида тўйиб овқатланмаслиги динимизда ҳам, тиббиётда ҳам айтилган. Парҳез қилиш, меъёрни сақлаш керак.

Яна шуни ҳам айтиб ўтишимиз керакки, келинлар кун бўйи овқат тайёрлаётганидан баъзида шикоят қилиб қолишади. Юқорида айтганимиздек, Рамазон ҳамма нарсада парҳезни талаб қилади. Шунинг учун ифторлик ҳам, саҳарлик ҳам оддий, халфана бўлгани яхши. Ҳашамдорлик, ортиқча егуликлар исрофга сабаб бўлади. Исрофгарчилик эса кони зиёндир.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам хурмо билан оғиз очганлар. Ифторликдаям, саҳарликдаям асосий егуликлари хурмо бўлган. Демак, бизнинг дастурхонимиз ҳам мўътадил бўлиши керак.

Дастурхони хилма-хил ноз-неъматларга тўла биродарларимиз эса маҳалла-кўйдаги кўнгли ўксиклардан хабар олиб, уларга топган-тутганидан улашса нур устида нур бўларди. Чунки, Рамазон саховат, яхшилик ойи. Рамазонда бир йўқсилни таомлантириш улкан ажру савобга ноил қилади.

Ҳадисларда айтиладики, кимнинг ақли амир бўлиб, ҳавои нафси унга асир бўлса унга жаннат бўлсин. Аксинча, кимнинг ҳавои нафси амир бўлиб, ақли унга асир бўлса унга дўзах бўлсин. Кўриниб турибдики, нафсимизни жиловлаш бизга бу дунёда ҳам, охиратда фақат яхшилик олиб келаркан.

Бошловчи: — Киши оч юришининг саломатликка фойдалари ҳақидаям мулоҳазаларингизни айтиб ўтсангиз?

Жасур домла Раупов: — Кўп гуноҳлар қорин тўқлигидан келиб чиқади. Тўқлик нафсни турли иллатларга ундайди. Кўпроқ пул топишга, мол-мулк йиғишга илҳомлантиради. Рўза яна шуниси билан қадрлики, у инсонни тарбиялайди. Таомни камроқ ейишга ўргатади. Биз эса чегарадан чиқиб кетмоқдамиз.

Масжидларда ички ишлар ходимлари домлаларга айтаяпти, маърузаларда айтинглар, одамлар масжидга пиёда келишсин, мошинани майдонларга сиғдириб бўлмаяпти. Ҳақиқатан ҳам бир оилада уч-тўрт киши масжидга келса ҳаммасида биттадан мошина. Илтимос қиламиз, масжидга пиёда бориш афзалдир. Савоби кўпаяди, киши саломат бўлади.

Бошловчи: — Энди кўрсатувимизнинг иккинчи қисми ўтиб, мухлисларимиздан келаётган саволларга жавоб берсак.

— Ассалому алайкум. Рамазонда шайтонлар кишанланади, дейишади. Лекин бизнинг уйимизда тинчлик йўқ. Ойим билан дадам тортишадилар. Шундай улуғ кунларда, қўйинг, бундай қилманглар десам ҳам қулоқ солишмайди. Мен нима қилишим керак?

— Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Ҳақиқатан ҳам Рамазонда жинлар ва шайтонларнинг каттаси, безорилари кишанланади. Лекин кичкина шайтонлар эркин бўлади. Эр-хотиннинг уришиши ҳам ўшаларнинг таъсиридадир. Улар бир нарсани билсинларки, шундай улуғ кунда тақво, ибодатда бўлсалар, рўзани тўкис адо этсалар ўзаро муносабатларига ҳеч нарса дахл қилолмайди. Аксинча, улуғ мукофотларга эришади, инша Аллоҳ.

— Рўзадор кишининг таомларидан айб топиш қанчалик ўринли? Турмуш ўртоғим мен пиширган овқатдан камчилик топаверади.

— Келинга сабр берсин. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам таом ёқмаса емаганлар. Унинг эрига таом ёқмаса емасин. Таом безиллаб тураркан, мендан айб топмасин, деб. Мусулмон одам овқатдан, ишдан камчилик қидиравермаслиги керак.

— Билиб-билмай ота-онамга кўп озор бериб қўяман. Спиртли ичимлик ичаман. Уйга кеч қайтаман. Гапиришса, жеркиб бераман. Тўғри, бу ҳақда уйлайман, лекин эртаси куни яна ичиб қўяман. Нима қилишни билмаяпман.

— Одамнинг шериги ким бўлса, шунга мойил бўлиб кетади. Яхшига яқин юрса — муродга етади, ёмонга яқин юрса — уятга қолади. Бу кишига насиҳатимиз яхши инсонга дўст бўлсин. Аҳли илмларнинг этагини тутсин.

— Ўзи пулга муҳтожу лекин қўлига пул тушса, шундан эҳсон қилса бўладими?

— Албатта, муҳтож бўла туриб эҳсон қилса савоби улуғ бўлади. Зотан, берувчи қўл олувчи қўлдан яхшироқдир.

— Кўзимга томчи дори томизаман. Бу рўзани очмайдими?

— Агар тамоққа кетса очади.

— Жигаримни ёғ босган. Ўт қопимда эгилиш, букилиш бор экан. Рўза тутсам бўладими?

— Агар сурункали касаллиги бўлса, тутмаган кунларига фидя беришлик вожиб.

— Ассалому алайкум. Киши қайси ҳолатларда рўза тутмайди. Шу тўғрида маълумот берсангиз?

 — Сурункали касаллиги бўлса, ҳомиладор, эмизикли ва ҳайз пайтида рўза тутмайди.

— Ёшларимиз охирги пайтларда енгил-елпи, анъаналаримизга зид хатти-ҳаракатлар билан сохта обрў топишга берилиб кетмоқда. Ёшлар тарбияси ҳақида ҳам тўхталиб ўтсангиз?

— Аввало, оилада, таълим муассасаларида таълим-тарбия масалаларини янада кучайтиришимиз лозим. Тарбияда ота-онанинг роли пасайиб бораётгандек назаримизда. Фарзандларимиз келажагига бефарқ қараб бўлмайди.

Ижтимоий тармоққа келадиган бўлсак, ушбу тизимнинг ҳам ўзига хос одоб-ахлоқ қоидалари бор. Ҳар ким бунга риоя қилишлари лозим. Ёшларимизга ҳаёни ўргатайлик. Ундан кўра, илм билан шуғулланган минг чандон яхши. Илмнинг мукофоти улуғдир.

Мусулмон халқлари ҳаётида ҳар йили Рамазон ойи ўзгача шукуҳ ва кўтаринки кайфият касб этиб келган.

Аждодларимиз ижтимоий турмуш тарзи ҳақида сақланиб қолган маълумотларга кўра, бу ойда одамлар байрамона кайфиятда бўлган ва кўплаб соҳа вакиллари кундуз кунлари иш фаолиятини тўхтатиб, кўпроқ вақтини ибодат билан ўтказган.

Тошкент асрлар давомида ислом цивилизациясининг бешиги саналади. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Тошкент шаҳрида йигирматача мадраса ва уч юз элликтача масжидлар фаолият кўрсатгани ҳақида архив ҳужжатларида маълумотлар бор.

Айни шу даврларда шаҳарда Рамазон ойининг қандай ўтганлиги ҳақида турли манбаларда маълумотлар сақланиб қолган. Масалан, шаҳардаги бозорлар бу муборак ойда кундузи фаолиятини тўхтатган. Савдогарлар савдо ишларини кечқурун ифторликдан кейин бўладиган бозоршабда олиб борганлар.

Академик А.Муҳаммаджонов “Қанғ-қадимги Тошкент ва тошкентликлар” номли асарида ёзишича, “Кечқурун шаҳарнинг марказий кўчаларидан бири ёки майдон безатилиб, карнай-сурнай ноғоралар чалиниб, махсус жарчилар одамларни бозоршабга чорлаган. Бозоршабда кўчанинг икки четидаги чойхона ва дўконлар олдига чорпоялар қўйилиб, ҳар хил мева-чева, озиқ-овқат сотилган”.

Бозоршаб “тунги бозор”, деган маънони беради. Архив ҳужжатларига кўра, Тошкент шаҳридаги бозорларда сотиладиган асосий озиқ-овқат маҳсулотлари буғдой, арпа, шоли, кепак, зиғир, кунжут, тариқ, нўхот, зиғир ёғ, сабзи, пиёз, лавлаги, шолғом, турп, товуқ гўшти, мол гўшти, қўй гўшти, сут, совун, ҳар хил мевалар, нонлар, майиз, ўрик кабилар бўлган. Эски Жува, Ўрда, Якшанба бозорлари шаҳардаги энг йирик бозорлар саналган.

“Туркестанские ведомости” газетасида ёзилишича, шаҳарда Рамазон ойини халқ катта хурсандчилик билан ўтказган. Шаҳар аҳолисининг асосий вақти масжидларда ўтиб, кунлик беш маҳал намоз билан бирга кечқурун хуфтондан кейин таровеҳ намозларини адо этган. Кундузи рўза тутган вақтида китоблар ўқиб, Аллоҳни зикр қилиш каби амалларни бажарган. Бу ойда мадраса таълими тўхтатилиб, мактаб таълими давом эттирилган. Чунки мактабда болалар хат-савод чиқариб, Рамазонда асосан катта чошгоҳгача таълим жараёни олиб борилиб, фақат Ҳайит байрамларидагина болалар маълум кунларга дам олишган.

Шунингдек, Рамазон ойида мактаб ўқитувчиларига болаларнинг ота-оналари томонидан совғалар, ҳадялар улашилган. Болалар эса кечқурун шаҳарнинг марказий майдонларида бўладиган байрамона сайилларда иштирок этиб, томошалар кўрган.

Умуман, бу муқаддас ой мактаб ўқитувчилари ва ўқувчилар учун катта хурсандчилик билан ўтган.
Бошқа ойларда ҳунармандчилик устахоналари, дўкон ва чойхоналарнинг гавжумлиги ва шовқин-сурони Рамазон кунларида ёпилганлиги туфайли шаҳар сокин бир кўринишга эга бўлиб қолар эди.

Рамазон ойининг катта хурсандчиликларидан бири оғиз очиш, яъни ифторлик вақтидир. Ифторлик пайтида Тошкент шаҳрининг турли жойларида катта зиёфатлар уюштирилган.

Шаҳардаги бозор майдонлари ва боғларда бўладиган сайилларда минглаб одамлар йиғилган, уларнинг асосий қисмини оддий аҳоли ташкил этар эди. Бозорнинг асосий йўлакларида чойхоналар жойлашган бўлиб, ифторлик пайтида бу чойхоналар ҳам гавжум жойга айланарди.

Чодирхаёл қўғирчоқ театри, акробатик томошалар базм иштирокчиларига ўзгача шукуҳ бахш этса, баъзи жойлардан миллий мусиқа куйларининг овози ҳам эшитилиб турарди.

Шунингдек, дарвешларнинг овози кўпчиликнинг эътиборини тортиб турган. Ифторлик пайтида маддоҳлар ҳам турли маълумот ва ривоятларни айтиб, одамларни атрофига тўплаган, йиғилганлар эса қизиқарли маълумотлари эвазига улар учун майда чақа тангалар ташлаган.

1908 йил “Туркестанский курьер” газетасида “Старый город” (“Эски шаҳар”) номли мақолада бундай байрамона гавжумлик пайтида бозорда олмани осмонга отсангиз ерга тушиши амримаҳол, деб тасвирланган. Умуман, бундай сайилларнинг энг гавжумлари Тошкент шаҳридаги Шайхонтоҳур масжидининг катта ҳовлисидаги боғда ва бозорларда бўлиб ўтган. Баъзиларнинг ҳовлиларида ҳам Рамазон шукуҳи акс этиб, турли зиёфатлар бўлиб турган.

Йил давомида Рўза ҳайити байрами катта шодиёналик билан ўтказилган. Байрам кунларини эса шаҳар қозиси эълон қилган. Масалан, Тошкентда 1875 йил Рўза ҳайити куни 22 октябрга тўғри келганлиги манбаларда келтирилган.
Аждодларимиз ҳаётида Рамазон ойининг файзу футуҳи ўзига хос тарзда ўтиб, ҳаётининг маълум қисмини дунёнинг ишларидан узилиб, вақтини тоат-ибодатга, шунингдек, хурсандчиликка бахш этган бўлса, бу муборак ойнинг шодлик кунлари болаларнинг ҳам қалбига чексиз қувонч олиб кирган.

Обид ТАНГИРОВ,
Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кафедраси мудири

— Рўзадор ифторлик (оғиз очиш) вақтида олдин оғзини очадими ёки шом намозини ўқиб олиб кейин оғзини очадими? Нафл рўзалардачи? 

— Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Динимизда ифторликни тезлаштиришга тарғиб қилинган, оғиз очишни қасддан шом намозидан кейинга суриш суннатга хилофдир. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам одатда аввал оғиз очиб, кейин шом намозини адо этар эдилар.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: У киши айтади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз ўқишдан олдин оғзиларини ҳўл хурмолар билан очардилар...” (Имом Абу Довуд ривояти).

Демак, рўзадор шом намозининг вақти кириши билан оғзини очиб, чанқоғини қондириб олгандан кейин шом намозини адо этишга киришиши мақсадга мувофиқ экан. Ифторни тезлатиш афзаллиги борасида ҳадиси шарифда бундай дейилган: Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Инсонлар оғиз очишни тезлаштирсалар, яхшиликда бардавом бўладилар”, деганлар (Имом Бухорий ривояти).

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисида Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ азза ва жалла бундай деди: “Бандаларимнинг менга энг суюклиси, уларнинг тезроқ оғиз очганларидир”, дедилар (Имом Аҳмад, Имом Термизий ривояти).

Ушбу ҳадислардан келиб чиқиб, фуқаҳоларимиз қуёш ботиши билан намоздан олдин оғиз очиш мустаҳабдир, деганлар (“Раддул муҳтор”). Ушбу ҳукм барча фарз ва нафл рўзаларнинг барчасига тегишлидир. Бу борада ворид бўлган ҳадислар фарз рўзаларга хосланган эмас.

Муҳаммад Айюб ҲОМИДОВ

Ўзбекистон халқаро ислом академияси Сизни "Шайх Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси (САДУМ) раиси ва биринчи муфтий, раёсат аъзолари" мавзусидаги онлайн семинарга таклиф этади.

Маърузачи: Уйғун Ғофуров
Вақти: 28 апр. 2021 01:45 PM Исламабад, Карачи, Ташкент

Подключиться к конференции Zoom
https://us02web.zoom.us/j/85466432846?pwd=aXhCRythMGlvUUJSejBMWHNQL3MwUT09

Идентификатор конференции: 854 6643 2846
Код доступа: 249660

“Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Бухорийнинг ўзидан жуда кўп одам эшитган. Бу ҳақда унинг энг машҳур шогирдларидан бири Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Юсуф Фирабрий (ҳижрий 231-320 й.): “Муҳаммад ибн Исмоил Бухорийнинг “Саҳиҳул Бухорий” китобини муаллифнинг ўзидан тўқсон минг киши эшитган. Бу китобни Имом Бухорийнинг ўзидан ривоят қиладиган мендан бошқа бирор киши қолмади”, деб айтади.

Ҳақиқатан, “Саҳиҳул Бухорий” версиялари орасида Имом Фирабрийнинг ривояти жуда машҳур бўлиб кетган. Бунинг сабаби унинг узоқ умр кўргани ва китобининг нусхаси тўлиқ бўлганидир. 

Имом Бухорийнинг вафотидан кейин “Саҳиҳул Бухорий”нинг асл нусхаси шогирди Абу Абдуллоҳ Фирабрийнинг қўлида қолган. Шу тариқа “Саҳиҳул Бухорий”нинг Имом Фирабрий ривояти машҳур бўлган. Ундан “Саҳиҳул Бухорий”ни жуда кўп шогирдлар таълим олган ва асар матнини устозининг қўлидаги асл нусхадан кўчирган. Бирорта таҳқиқчи ва аҳли илм улар ёзган нусхаларга шак-шубҳа қилмаган ва эътироз билдирмаган. 

Ибн Рушайд Сабтий бундай деб айтади: “Бугун машриқ ва мағрибда “Саҳиҳул Бухорий” китобини эшитишда санади Имом Бухорийга боғланган йўл Абу Абдуллоҳ Фирабрийнинг йўлидир. Ривояти комиллиги, муаллифга яқинлиги ва ровийларининг машҳурлиги учун одамлар унга суянади. Унинг қўлида “Саҳиҳул Бухорий”нинг асл нусхаси бўлган ва ундан Абу Абдуллоҳ Фирабрийнинг шогирдлари кўчириб олган. Бу эса Абу Абдуллоҳ Фирабрийни қўллаб-қувватлайдиган ҳужжат ва унинг тўғрилигига гувоҳдир. Сўнгра, “Саҳиҳул Бухорий” китоби Абу Абдуллоҳ Фирабрийдан мутавотир йўл билан нақл қилинган. Мусулмонлар буни маҳкам ушлаган ва унга ижмоъ боғланган. Натижада ҳужжат аниқ бўлган”. 

“Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан жуда кўплаб сиқа (ишончли) ровийлар жамоаси ривоят қилган. Хусусан, Самарқандлик Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Мат Иштихоний Самарқандий ва Шайх Абу Али Исмоил ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳожиб Кушшоний (ваф. 391 ҳ.) ҳам Имом Фирабрийнинг энг машҳур шогирдларидан ҳисобланади. 

Абу Бакр Иштихоний Самарқандий 

Имом фақиҳ Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Мат Иштихоний Самарқандий “Саҳиҳул Бухорий”ни ҳижрий 319 йилда (Имом Фирабрийнинг вафотидан бир йил олдин) Имом Фирабрийдан эшитган. 

Имом Довудий бундай дейди: “Мен Иштихонда Ибн Матнинг ҳузурига кирганимда, у менга: “Сен “Саҳиҳул Бухорий”ни эшитганмисан”, деди. Мен: “Ҳа”, дедим. У: “Кимдан”, деб сўради. Мен: “Исмоил Ҳожибийдан”, дедим. Шунда у: “Уни мендан ҳам эшитгин. Албатта, мен уни (иккинчи маротаба ҳам) мустаҳкамлаб берайин. Мен фиқҳни ўргангандим ва “Саҳиҳул Бухорий”ни эшитган пайтимда катта  фақиҳ эдим. Исмоил эса елкада кўтариб юриладиган ва ўзи юролмайдиган ёш бола эди. Менинг эшитишим билан унинг эшитиши тенг бўладими?” деди. Мен “Саҳиҳул Бухорий”ни Ибн Матдан ҳам эшитганман”. 

У Муҳаммад ибн Юсуф Фирабрий ва Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Одам Шошийдан ҳадис ривоят қилган. 

Ундан Абу Саъд Идрисий, Али ибн Сахтам Самарқандий, фақиҳ Абу Наср Довудий ва бошқалар ҳадис ўрганган. 

Ибн Асир Жазарий: “У шофеъий мазҳабининг имомларидан бўлган ва “Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан ривоят қилган. Ҳижрий 381 йилнинг ражаб ойида вафот этган”, деган. 

“Ҳижрий 388 йилда вафот этган” деган гап ҳам бор. Абу Саъд Идрисий “Тарихи Самарқанд” асарида бундай дейди: “Абу Бакр ибн Мат Иштихоний – шайх, фазилатли, тақводор ва фиқҳда шофеъий мазҳабининг имомларидан бўлган. Биз ундан Иштихонда бир неча маротаба ҳадис ёзиб олганмиз. У Муҳаммад ибн Юсуф Фирабрий, Ҳасан ибн Соҳиб Шоший ва бошқалардан ҳадис ривоят қилган. У ҳижрий 388 йилнинг ражаб ойида Иштихонда вафот этган”. 

Шайх Абу Али Кушшоний

Шайх, асосий таянч ва самимий уламо Абу Али Исмоил ибн Муҳаммад ибн Абу Наср Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳожиб ибн Хамона Кушшоний (Кушшон Самарқанддан 12 фарсах узоқликда жойлашган шаҳар). У “Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан ҳижрий 320 йилда эшитган ва ундан эшитган ровийларнинг энг охиргиси ҳисобланади. Шунингдек, у Абу Нуъайм Абдулмалик ибн Муҳаммад ибн Адий Устуробозий, Абу Ҳассон Муҳайб ибн Салим ва бошқалардан ҳадис эшитган. 

Ундан олий санадни талаб қилган жуда кўп уламолар “Саҳиҳул Бухорий”ни ривоят қилган. Ундан Ҳофиз Ҳасаннинг укаси Абу Абдуллоҳ Ҳусайн ибн Муҳаммад Холал, Абу Саҳл Аҳмад ибн Али Абюрдий, Абу Абдуллоҳ Ғунжор ва бошқалар ҳадис эшитган. 

Имом Самъоний: “У кушшонлик шайх, сиқа (ишончли), солиҳ ва машҳур уламо бўлган. Одамлар уни олдига келиб ҳадис эшитган”, деган.

Имом Заҳабий: “У шайх, асосий таянч ва самимий киши бўлган”, деган. Яна Имом Заҳабий: “У узоқ умр кўрган шайх бўлган ва (олий санад билан) “Саҳиҳул Бухорий”ни ривоят қилган ровийларнинг энг охиргисидир”, деган.

Абу Саъд Идрисий: “Абу Али Кушшоний ҳижрий 391 йилда вафот этган”, деган. Муътамин Сожий эса: “У ҳижрий 392 йилда вафот этган”, деган. 

Абу Али Кушшонийнинг таржимаи ҳолини ёзган жуда кўп уламолар уни Имом Фирабрийдан “Саҳиҳул Бухорий”ни ривоят қилган ровийларнинг энг охиргиси, деб айтган. У “Саҳиҳул Бухорий”ни ҳижрий 320 йилда (Имом Фирабрий вафот этган йил) эшитган. Абу Али Кушшоний узоқ умр кўрган, ҳижрий 391 йилгача яшаган. Яъни, Имом Фирабрийнинг вафотидан кейин 70 йил “Саҳиҳул Бухорий”ни ривоят қилган. Шунинг учун ҳам унинг санади олий бўлган. Уламолар турли жойлардан келиб, унинг олдида тўпланган. 

Ибн Макула: “У Имом Бухорийнинг “Саҳиҳул Бухорий” китобини Фирабрийдан ўрганган. Мен уни “Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан ривоят қилганларнинг энг охиргиси деб ҳисоблайман”, деган.  

Имом Самъоний: “У ривоят қилаётган вақтда дунёда “Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан ривоят қиладиган бирор киши қолмаган эди”, деган. Яна Имом Самъоний: “У дунёда “Саҳиҳул Бухорий”ни Муҳаммад ибн Юсуф Фирабрийдан ривоят қилган ровийларнинг энг охиргисидир”, деган. Шунинг учун жуда кўп уламоларни Абу Али Кушшонийдан ривоят қилганини кўрамиз.

Абу Али Кушшонийдан “Саҳиҳул Бухорий”ни ривоят қилганлардан бири жуда кўп китоблар муаллифи Абул Аббос Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Муътаз ибн Муҳаммад ибн Мустағфир ибн Фатҳ Насафий Мустағфирий (ваф. ҳижрий 432 й.)дир. “Саҳиҳул Бухорий”нинг ривояти мана шу восита орқали Ибн Ҳажар Асқалоний ва Шаҳобиддин Қасталонийга боғланади. 

Ундан ривоят қилганлардан яна бири Абу Абдуллоҳ Ҳусайн ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Холал Бағдодий (ваф. ҳижрий 430 й.)дир. У “Саҳиҳул Бухорий”ни Мовароуннаҳрда Абу Али Кушшонийдан эшитган. Хатиб Бағдодий ундан ривоят қилган “Саҳиҳул Бухорий”даги баъзи ҳадисларни ўзининг “Ал-жомиъ ли-ахлоқир ровий” ва “Ал-асмаул мубҳамату” китобида келтирган. Шунингдек, ундан Абул Ҳасан Али ибн Ҳусайн ибн Айюб Баззор ҳам ҳадис ривоят қилган. “Саҳиҳул Бухорий”нинг ривояти мана шу йўл орқали Қози Иёзга боғланади.    

Албатта, юқорида зикр қилинганлар “Саҳиҳул Бухорий”ни Имом Фирабрийдан эшитиб ривоят қилган самарқандлик иккинчи табақа ровийлар ҳисобланади. “Саҳиҳул Бухорий”ни муаллифига боғланган санад билан ривоят қилишга эътибор қиладиган жуда кўп ровийларнинг санадлари уларга бориб тақалади. Шунинг учун ҳам ушбу ровийлар ҳаёти ва илмий фаолиятини ўрганиш бугунги кундаги муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.  

Абдувоси ШОНАЗАРОВ, 

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази

 илмий ходими