Hakim at-Termiziyning “Navodirul usul” kitobida shunday keltiriladi: “Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Madinaga kirib kelgan kunlari, undagi barcha narsalarni nurlantirib yubordilar. Vafot etgan kunlari undagi barcha narsalar zulmat ichra qoldi”. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam olamlarni yorituvchi nur edilar.
“Ey payg‘ambar, darhaqiqat, Biz Sizni (qiyomatda barcha ummatlarga) guvoh bo‘luvchi, (jannat haqida) xushxabar beruvchi, va (do‘zax azobidan) ogohlantiruvchi etib yubordik. Allohning izni bilan Unga (diniga) da’vat qiluvchi, va (yo‘l ko‘rsatuvchi) nurli chiroq qilib ham” (Ahzob surasi 45-46-oyatlar).
Ul zoti bobarakotning nurlari ila butun olam yorishdi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir ko‘chadan o‘tsalar, ul zotdan muattar hid taralar edi. Shu ko‘chadan keyin yurgan odam, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shu makondan o‘tganlarini bilar edi. Ul zot o‘ta pokiza, hushbo‘y edilar. Alloh taolo o‘z habibini nasl-nasab va qarindoshchilik jihatidan pok saqlagan edi. Shuningdek, Nubuvvat musaffoligi ila tabarruk qilishidan oldin, ul zotni bolalik, o‘smirlik va o‘rta yoshlarga yetgan davrlarida ham gunoh ma’siyatlardan munazzah etgan edi. Ul zotning haybatlari, viqorlari, ulug‘vorliklari va pokliklari qalblar va dillarni egallagan edi.
Zaynab binti Jahsh roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga mahobat (ulug‘vorlik) berilgan edi”.
Abu Mas’uddan rivoyat qilinadi: “Bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilariga kelib, gapirdi. (Ul zotning mahobatlari oldida gapira olmay) qo‘rquvdan qaltiray boshladi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “O‘zingni bos! Men podshoh emasman, men Qadidni (go‘shtni quritilgan tilimchasi) yeydigan ayolning bolasiman”, – dedilar.
Hind ibn Abu Hola Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning vasflarida shanday dedi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ulug‘vor va mahobatli edilar. Yuzlari to‘lin oy kabi nur sochar edi”.
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhu: “Men uchun hech kim Rasululloh sollallohu alayhi vasallamchalik mahbub emas edi. Hech kim ko‘z o‘ngimda u zotdek ulug‘vor emas edi. U zotni o‘ta ulug‘laganimdan, u zotga ko‘zim to‘yib qaray olmas edim”, – dedilar.
Bir kishi Makkaga tuyasini sotish uchun olib keldi. Uning tuyasini Abu Jahl sotib oldi, lekin pulini bermay cho‘zib yurdi. Qurayshning ulug‘lari yig‘iladigan majlis oldiga borib: “Ey Quraysh jamoasi, men musofir kishiman, Abul Hakam haqqimni bermay meni ko‘p qiynayapti. Orangizda menga yordam beradigan biror kishi bormi?” – dedi. O‘sha vaqtda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ka’bani bir tarafida ibodat bilan mashg‘ul edilar. Majlis ahli: “Anavi o‘tirgan kishini ko‘rayapsanmi, uni oldiga bor, ichimizda faqat o‘sha kishigina senga yordam bera oladi”, – deb, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni ko‘rsatdilar. Bu bilan ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni mas'hara qilishni qasd qilgan edilar.Chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan Abu Jahl o‘rtasidagi adovatni bilar edilar. Haligi kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilariga kelib: “Ey Allohning bandasi, Abul Hakam ibn Hishom menga zo‘rlik qilib, haqqimni bermayapti. Men g‘arib kishiman, anavi o‘tirgan qavmdan menga yordam berishlarini so‘rasam, ular menga faqat sen yordam bera olishingni aytdilar. Undan meni haqqimni olib ber, Alloh senga rahm qilsin”, – dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qani uning oldiga yurchi”, – deb u bilan birga Abu Jahlning uyiga qarab ketdilar. Buni kuzatib turgan Quraysh jamoasi oralaridan bir kishiga: “Ularning ketlaridan borib nima qilishlarini kuzatgin”, – dedilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tuya egasi bilan Abu Jahlning uyiga borib, uning eshigini qoqdilar. Ichkaridan Abu Jahlning: “Kim bu?” – degan ovozi eshitildi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Men Muhammadman, bu yoqqa chiq”, – dedilar. Abu Jahl ichkaridan qo‘rqib ketganidan rangi oqargan holda chiqib keldi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Bu kishining haqqini qaytarib ber”, – dedilar. Abu Jahl: “Ha, albatta, hoziroq uning haqqini qaytaraman”, – dedi-da, ichkariga kirib, uning haqqini olib chiqdi va tuya egasiga to‘la-to‘kis qaytarib berdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kishi o‘z haqqini to‘liq olgach, qaytdilar. Haligi kishi Quraysh yig‘iladigan majlisga borib: “Alloh uni yaxshilik ila mukofotlasin! Allohga qasamki, u haqqimni to‘liq undirib berdi”, – dedi. Qurayshliklar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan Abu Jahl o‘rtasida bo‘lib o‘tgan voqeani bilib kelish uchun yuborgan kishi ham uning ortidan yetib keldi va ko‘rganlarini so‘zlab berdi.
Abu Nu’aym, Bayhaqiy, Is'hoq ibn Yasordan rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Rukona ibn Abdu Yazidga: “Islomni qabul qil”, – dedilar. Rukona: “Agar sen aytayotgan narsa haq ekanini bilganimda edi, uni qabul qilgan bo‘lardim”, – dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Nima deysan, agar seni kurashda yengsam, men aytgan narsani haq deb bilasanmi?” – dedilar (Rukona Qurayshliklar orasida eng baquvvati va pahlavoni edi). Rukona: “Ha”, – dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘rinlaridan turib, (uni ko‘z ochib yumguncha) yerga ag‘dardilar. Shunda Rukona: “Yana bir bor, ey Muhammad”, – deb aytdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uni qayta ushlab, shu tobda yerga qulatdilar. Bu holatni ko‘rgan Rukona: “Bu sehrdir, men bunday sehrga o‘xshashini hech ham ko‘rmaganman. Allohga qasamki, sen yelkamni yerga qo‘ygan vaqtingda, hech narsa qila olmay qoldim”, – deb ketadi.
Avazxo‘ja BAXROMOV,
“Xolmuhammad ota” jome masjidi
imom-xatibi
Mazkur maqolada islom fiqhi nuqtayi nazaridan bozordagi narxlarni sun’iy ravishda belgillash, tovarlarni ushlab turish orqali narxni ko‘tarish (ihtikor) amaliyoti shariatda qanday baholanishiga oid masalalar tahlil qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislari va sahobalar rivoyatlari asosida narx belgilash va ehtikorning shariatdagi hukmi, ijtimoiy oqibatlari hamda zamonaviy xatarlari ochib berilgan.
Islom iqtisodiy tizimi adolat, o‘zaro rozilik va zulmsiz muomala asosiga qurilgan. Bozor iqtisodiyotida muhim tushunchalardan biri – narx belgilash huquqidir. Shariatda bu masala shunchaki iqtisodiy vosita emas, balki axloqiy va ilohiy qoida bilan chambarchas bog‘langan. Narxni sun’iy ravishda chegaralash yoki tijorat molini ushlab turib narxni ko‘tarish – shariatda qoralangan ishlardan hisoblanadi. Bu maqolada mazkur holatlarga Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning munosabati, ulamolar fatvolari va ijtimoiy oqibatlari tahlil etiladi.
«Narxni chegaralash» deganda mas’ul shaxs yoki taraf tomonidan narxni chegaralab qo‘yish tushuniladi.
«Ihtikor» deganda esa, turli yo‘llar bilan bir xil savdo molini egallab olib narxni oshirishga urinish aytiladi.
Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Odamlar: "Yo Allohning Rasuli, narx ko‘tarilib ketdi bizga narxni belgilab bering" deyishdi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Albatta, Allohning o‘zi narxni belgilovchi, tutuvchi, keng qiluvchi va rizq beruvchidir. Men esa sizdan birortangiz ham mendan na qon va na molda zulm, da’vo qilmaganingiz holimda Allohga ro‘baro bo‘lishni xohlayman" dedilar (Sunan egalari rivoyat qildilar).
Qimmatchilik ko‘pchilikni tashvishga solib qo‘yadi. Chunki bu holat barchaga zarar keltirayotgan bo‘lib ko‘rinadi. Hamma bu holatdan chiqish yo‘lini istaydi. Eng oson, eng sodda va hammaga «yalt» etib ko‘rinadigan chora bozorda narxni chegaralab qo‘yish bo‘lib, ko‘rinadi. Nima uchun Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bu ishni qilmadilar? Hatto ba’zi sahobalar bu taklifni qilganlarida ham ma’qul ko‘rmadilar. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hech bir narsaga yuzaki qaramasdilar.
Narxni chegaralash vaqtincha foyda bergani bilan aldamchilikdir, keyin esa zarar bo‘lishi turgan gap. So‘ngra tojirlar o‘z faoliyatlarini to‘xtatadilar. Bu hol esa el yurtga boshqa tomondan rizq kelishini ma’n qiladi. Shuning uchun ham qanchadan-qancha boy davlatlar xonavayron bo‘ladi. Faqirilk va miskinlikka ro‘baro‘ bo‘ladi.
Sotuvchi o‘z molini o‘z ixtiyori ila o‘zi xohlagan narxda sotsa, yaxshi bo‘ladi. Oluvchi o‘z ixtiyori ila o‘zi rozi bo‘lib, xohlagan narxga olsa, yaxshi bo‘ladi. Muhimi, o‘zaro rozilik bo‘lishi kerak.
Yaxshi va sifatli narsaning narxi baland bo‘ladi. Yomon va sifatsiz narsaning narxi esa past bo‘ladi. Hammasi bozor ko‘tarishiga qarab bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir kishi bozor yaxshi ko‘taradigan molni yetishtirishga, olib kelishga qiziqadi. Hamma shunga uringandan keyin yurtda doimiy va haqiqiy serobchilik, arzonchilik hukm suradigan bo‘ladi.
Muammar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: "Kim ehtikor qilsa, o‘sha xatokordir", dedilar (Imom Muslim, Abu Dovud, Termiziy rivoyati).
«Ihtikor» lug‘atda ushlab turish ma’nosini anglatadi. Shariatda esa sotib olingan narsani narxini oshirish uchun qasddan sotmay ushlab turishga «ihtikor» deb aytiladi.
Ulamolarimiz xalq ommasining ehtiyoji ko‘proq tushadigan narsalar, xususan, oziq-ovqatning ehtikoriga alohida, boshqa narsaning ehtikoriga alohida qaraganlar.
Birinchisi mutloq mumkin emas desalar, ikkinchisini qimmatchilik vaqtida mumkin emas deganlar. Ihtikor haqida juda ko‘p hadislar rivoyat qilingan.
Abdulloh ibni Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: "Kim taomni 40 kecha ehtikor qilsa, batahqiq u Allohdan voz kechgan va Alloh undan voz kechgan bo‘ladi. Qaysi yurtning ahlidan bir kishi och yotgan bo‘lsa, batahqiq, ular Allohning zimmasidan tushgan bo‘lurlar", deganlar.
Ba’zilar shu hadisga suyanib ehtikor faqat taomda bo‘ladi deydilar. Lekin jumhur ulamolar ehtikor haqida hadislar ko‘p, shuning uchun bu hadis asos bo‘la olmaydi deydilar.
Umar ibn Hattob roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: "Jalb qiluvchi rizqlantirilgandir, ehtikorchi esa la’natlangandir", deganlar.
«Jalb qiluvchi» boshqa yurtdan o‘z yurtiga kerakli narsalarni olib kelib sotuvchidir. Demak, bu ish, yaxshi ishdir. Kim bu ishni qilsa rizqi ulug‘ bo‘ladi. Ammo o‘z yurti bozorida eng kerakli narsalarni sotib olib, ushlab turib, sun’iy ravishda narxni ko‘taruvchilar la’natlangandur. Chunki unga xalq muhtoj bo‘lib turgandi, u esa ishlab chiqarmay, boshqa yurtdan olib kelmay foyda topishga uringan xaromxo‘r kimsadir.
Imom Ahmad Abu Xurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisi sharifda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: "Kim musulomonlarning narxlariga kirishib, ularga qimmatchilik keltirish uchun harakat qilsa, Alloh uchun uni qiyomat kuni katta olovga o‘tkazmog‘i haq bo‘ladi", deganlar.
Demak, ehtikorchi bu dunyoda ham, u dunyoda ham qattiq azob-uqubatlarga duchor bo‘ladi.
Ashurov Mahmudxon Muhammad G‘ulom
Foydalanilgan adabiyotlar: